MUZYKA II SEM

1. CECHY BAROKU

Epoka baroku charakteryzuje się ogromnym bogactwem pomysłów, inwencji twórczych, wielką różnorodnością gatunków, form, stylów, technik kompozytorskich. Na przestrzeni 150 lat powstały dzieła o tak odmiennych cechach, że czasem trudno określić je wspólnym pojęciem „barokowych”. Niemniej jednak można mówić o wewnętrznych cechach, które są wyznacznikami baroku.

1.Basso continuo–b.c.(bas cyfrowany, bas generalny, generałbas), jest to linia głosu basowego, zapisana przez komp. i traktowana przez niego jako podstawa struktury harmonicznej utworu, którą uzupełnia wykonawca, najczęściej w sposób improwizacyjny. Budowa akordu uzupełniającego linię basu, może być zapisana przy pomocy cyfr, umieszczonych pod linią basu. Realizacja b.c. wymagała od grającego dużej wiedzy z harmonii,  kontrapunktu, doboru instrumentów. Funkcję instrumentów melodycznych basowych pełniły: wiola da gamba, wiolonczela, kontrabas, fagot, puzon. W roli instrumentów uzupełniających, wypełniających harmonię występowały przede wszystkim instrumenty klawiszowe a także: harfy, liry, lutnie, gitary. Początkowo b.c. pełniło rolę delikatnej podstawy a w XVIII w liczba oznaczeń cyfrowych powiększała się w związku z krystalizacja systemu i powiększającą się komplikacją harmonii.

2.Monodia akompaniowana – wyniknęła z nowej faktury, w której nadrzędną rolę pełnił głos  uzupełniany akompaniamentem b.c., (a nie jak w renesansie – instr. powielał linię wokalną). Jest prototypem faktury homofonicznej.

3. Style

Kryterium wyróżnienia to:

-typ ekspresji np. Monteverdi wyróżnił: stile molle (łagodny), stile temperato(umiarkowanyi concitato (wzburzony).

-funkcja muzyki ze względu na gatunek, formę np. kościelny, teatralny, komnatowy.

-rodzaj użytych środków i technik kompozytorskich np. motetowy, madrygałowy, kanoniczny, bel canto.

-style regionalne, narodowe: włoski, francuski, niemiecki, angielski.

I -  stile antico i moderno czyli prima i seconda pratica.

Ten pogląd pierwszy sformułował Claudio Monteverdi. Kompozytorzy mogli tworzyć w stylu starym – renesansowej polifonii a cappella w stylu palestrinowskim, którego głównym hasłem było poddanie tekstu muzyce i w nowym stylu – słowo nad muzyką, czego przejawem była monodia akompaniowana - styl monodyczny prowadził do arii a następnie do opery.

II – styl: kościelny, teatralny i komnatowy.

Takiego podziału dokonał Marko Scacchi w latach 40 XVII w.

1.Do kościelnego należały utwory a cappella, z towarzyszeniem organów jak i polichóralne. Muzyka była mniej ekspresyjna, pobożna.

2. Teatralny – to recytatyw połączony z gestykulacją, mimiką, które wyrażają dodatkowo nastrój, afekty w tekście. Istotą stylu jest więc przedstawienie – representato.

3Komnatowy czyli kameralny – obejmuje utwory świeckie: madrygały i inne utwory wokalne z b.c. lub  z towarzyszeniem zespołu instrumentalnego. Istotą jest podporządkowanie muzyki wymaganiom ekspresji tekstu.

III – styl koncertujący – od łac. słowa concertare ozn. współzawodniczyć, dyskutować, spierać się. Istotną rolę stanowi kontrast, dotyczący wszystkich elementów dzieła. Zmierza do zadziwienia, zaskoczenia odbiorcy różnorodnością . Poszczególne odcinki mogą różnić się od siebie obsadą wykonawczą, typem melodii, rytmiki, tempem, fakturą polifoniczną i homofoniczną, dynamiką i harmonią. Najwyraźniejsze były kontrasty brzmieniowe i wirtuozostwo (długie koloratury).

 IV – styl bel canto – nowy styl wokalny „piękny śpiew”, który był protestem wobec poetów. Wykształcił się w operze i kantacie ok. poł. XVII w. Wraz z nim ustalił się podział na: recytatyw, arioso i arię.

4.Krystalizacja systemu dur-moll

Na przestrzeni dziejów historii muzyki powstawały różne rozwiązania systemów muzycznych. W baroku kompozytorzy stosowali rozmaite systemy dźwiękowe i skale muzyczne, opierające się na antycznych: pitagorejskim zwany kwintowy, Didymosa zwany kwintowo-tercjowym. W obu systemach skali naturalnej, półtony diatoniczne i chromatyczne są różnej wielkości. Dźwięki enharmoniczne maja też różną wysokość (różnią się od siebie o ¼ półtonu, tzw. komat pitagorejski – 24 centy). Zjawiska te utrudniały kompozytorom wprowadzanie dźwięków chromatycznych, tak więc skala naturalna była wygodna w użyciu w muzyce diatonicznej a traciła swe walory wraz z pojawieniem się chromatyki. Ponieważ rola chromatyki zwiększała się i tym samym podkreślała niedoskonałości systemów i prowadziła do nowych rozwiązań (eliminacja komatu, dzięki modyfikacji wielkości interwałów). Zwiększenie lub zmniejszenie wielkości interwałów nazywane było temperacją. Jedną z jej rodzajów byłatemperacja średniotonowa – dążono do uzyskania czystości tercji wielkiej kosztem innych interwałów. Dzięki zmniejszeniu naturalnych kwint powstało 7 naturalnych tercji wielkich od: c, d, es, f, g, a, b. Oprócz nich istniały 4 tercje wielkie o brzmieniu dysonującym i właściwie funkcjonowały jako kwarty zmniejszone. Były też tercje wilcze: dis-fis, f-as, b-des (były o ćwierć tony mniejsze od pozostałych). 2 wilcze kwinty as-es, cis-gis. W dalszym ciągu jednak nie istniała możliwość zamiany enharmonicznej. System nie wyrównywał wielkości interwałów, więc nazwany zostałnierównomiernie temperowany.

Próby stworzenia nowego systemu opisał teoretycznie w traktacie kapelmistrz królewski J. G. Neidhardt na pocz. XVIII wieku, i inni teoretycy: J. P. Rameau, J. J. Fux.  Był to system równomiernej temperacji, którego istotą było zmniejszenie wszystkich 12 kwint kręgu koła o tę samą wielkość (1/12 komatu). Dzięki temu krąg kwintowy zamykał się w obrębie czystych oktaw, co dało zrównanie wysokości dźwięków enharmonicznych. Uzyskany został podział oktaw na 12 równych półtonów i możliwość użycia wszystkich 24 tonacji, stosowanie modulacji i transpozycji. Niestety, system ten nie zyskał akceptacji ze względu na monotonię barwową i ekspresyjną i w tym momencie stosowanie go było równoznaczne z odrzuceniem teorii o wyrazowym zróżnicowaniu tonacji ( teoria etosu).

Nieco później zostały skodyfikowane zasady następstwa akordów: centrum tonalne -  T, dominantowe - D i subdominanta - S i ustalił się system funkcyjny. Skale modalne przekształciły się w dur i moll ( z doryckiej i eolskiej – moll, z miksolidyjskiej, lidyjskiej i jońskiej – dur).

Tak więc w baroku w rozwoju systemu dur-moll można wyróżnić dwie fazy:

-przedfunkcyjna, do ok. 1650 r.: ścieranie się modalności z nowymi rozwiązaniami harmonicznymi,

-skrystalizowane zasady systemu dur-moll: zależności między dźwiękami i akordami, których istotą jest potęgowanie i rozładowywanie napięć.

5.  Retoryka

U podłoża retoryki muzycznej leży znana od czasów starożytnych teoria i sztuka przemawiania. Naczelnym zadaniem artysty stało się „przekonanie” (perswazja) i „poruszenie”  (permovere) odbiorcy za pomocą różnorodnych środków – tzw. figur retorycznych: czyli pewnych wyraźnie określonych struktur melodycznych, rytmicznych, agogicznych czy harmonicznych, które przyciągałyby uwagę odbiorcy i nasilały emocje. Problem retoryki był poruszany w wielu traktatach a po raz pierwszy systematyczne podstawy przedstawił  Joachim Burmeister, niemiecki teoretyk muzyki i kompozytor Musica poetica, Rostock 1606r. )

Teoria afektów -  jest związana z renesansową koncepcją imitazionedella natura. Muzyka jest naśladowaniem natury – nie tylko zmysłowej ale i duchowej (stanów emocjonalnych człowieka czyli afektów).Tak więc u podstaw teorii afektów leży przekonanie o sile muzyki, która może naśladować stany psychiczne, przeżycia, namiętności. Do wyrażenia ich zaś, potrzebne były:figury retoryczno – muzyczne złożone z odpowiednio dobranych elementów muzycznych.

Istnieje wiele możliwości klasyfikacji figur, jednym z nich jest podział na 2 grupy: podstawowe i uzupełniające.

2. BAROK WE WŁOSZECH:
We Włoszech narodziły się podstawowe style kompozytorskie w XVII wieku:  styl dawny, który bazował na poprzedniej epoce zwany stile antico oraz styl tzw. stile nuovo, który był związany z tzw. monodią akompaniowaną oraz techniką koncertującą.
Początek XVII w. był przełomem w dziejach muzyki, dokonanym głównie na terenie Włoch. Kunsztowną chóralną muzykę polifoniczną zastąpił nowy styl: monodia akompaniowana, na gruncie której rozwijała się opera. Powstanie gatunku zainicjowała florencka akademia filozoficzno-artystyczna zwana Cameratą.

Związni z nią poeci i muzycy (m.in. kompozytorzy: J. Peri, E. Cavalieri, G. Caccini) tworzyli pierwsze dzieła operowe (dramma per musica) nawiązując do dramatu greckiego. Istotne znaczenie w rozwoju opery miała twórczość C. Monteverdiego, który poszerzył obsadę instrumentalną orkiestry.

Muzyka religijna

Muzykę religijną w XVII w. komponowali m.in. G. Carissimi, L. Rossi, M.A. Cesti, A. Stradella, G. Legrenzi. Twórcy muzyki instrumentalnej: G. Frescobaldi, B. Marini, S. Rossi, G. Torelli, G.B. Vitali. Powstały wówczas gatunki sonaty (solowa, triowa oraz tzw. sonata a quattro).

Na przełom XVII i XVIII w. przypada działalność kompozytorów szkoły neapolitańskiej (A. Scarlatti, N. Porpora, G.B. Pergolesi, N. Jommelli, N. Piccinni, B. Galuppi, A. Sacchini, G. Paisiello, D. Cimarosa), którzy wprowadzili partie wokalne o wirtuozowskim charakterze, różne formy arii i opery (m.in. seria i buffa).

Okres późnego włoskiego baroku reprezentowali twórcy muzyki skrzypcowej: G. Tartini i G.B. Veracini. Gatunek concerto grosso rozwinęli:A. Corelli, A. Vivaldi, G. Torelli, solowy koncert instrumentalny z orkiestrą -A. Vivaldi, sonatę klawesynową - D. Scarlatti.

3. BAROK WE FRANCJI
francuski (François Couperin, Jean-Baptiste Lully, Andre Campra, Jean-Philippe Rameau, Marc-Antoine Charpentier)

Opera francuska pojawiła się w XVII wieku. Do jej powstania przyczyniły się takie zjawiska, jak opera włoska i adaptowanie recytatywów w nich zawartych na sceny mówione, balet dworski (ballet de court) – typowy gatunek sceniczny w ówczesnej Francji oraz prężnie rozwijający się dramat mówiony tworzony przez tak znanych pisarzy, jak, chociażby, Molier (ale i Pierre Corneille i Jean-Baptiste Racine). Za prekursora uważa się Roberta Camberta (ok. 1628 – 1677), który jako pierwszy w 1671 roku wystawił operę francuskojęzyczną. Jednak za najważniejszego twórcę uważa się Jeana Baptiste’a Lulliego (28.11.1632 – 22.03.1687, pochodził z Florencji), który w 1672 doprowadził do utworzenia Królewskiej Akademii Muzycznej będącej, w rzeczywistości, teatrem operowym finansowanym przez króla Ludwika XIV.

Lulli w swoich operach wprowadził uwerturę (określaną później jako typu francuskiego) składającą się z dwu części: najpierw wolnej, później szybkiej. Bardzo rozbudowana była część baletowa: stosował rozbudowane sceny taneczne, wykorzystywał tańce francuskie (również w ariach – aria menuetowa). Wykorzystywał osiągnięcia twórców baletu dramatu mówionego. Od śpiewaków wymagano bardzo dobrych umiejętności aktorskich. Bardzo ważnym składnikiem opery były recytatywy. Istotną rolę odgrywała również partia instrumentalna (chociażby w scenach baletowych). W wyniku współpracy z Molierem w 1662 powstają balety z elementami mówionymi (commedie-ballets). Zaś w 1673 w wyniku współpracy z librecistą Philippem Quinaultem powstają tragedie-liryque o tematyce mitologicznej, w których akcja snuła się wokół motywu miłości i zdrady, a w budowie wyróżniał się prolog oraz akty (dzielone dalej na sceny). Opery: “Le mariage force” (1664), “Cadmus i Hermiona” (1673), “Alceste” (1674), “Armide” (1686).

Uwertura oraz pierwsza aria z opery „Isis”. W uwerturze zwróćcie uwagę na dwuczęściowy podział i następstwo części wolnej i szybkiej. Słuchając arii zobaczcie, jak potraktowana jest orkiestra oraz chór.

4. BAROK W ANGLII
Czym dla Włochów była kantata, tym był dla Anglików anthem (ang. 'hymn, antyfona'). Anthem należał do gatunków muzyki religijnej, zwią­zanych z wyznaniem anglikańskim. Teksty anthems ograniczały się do psalmów. Szczegół ten odróżnia gatunek angielski od kantaty, w której dozwolone były różne teksty. Istniały dwa rodzaje anthems:

— fuli anthem (starszy, przeznaczony na obsadę chóralną),

— verse anthem (nowszy, związany z wprowadzeniem monodii akom-paniowanej).

Fuli anthems nawiązywały do stylu motetowego, a po wprowadzeniu basso continuo i stylu koncertującego upodobniły się do kantat. W utwo­rach typu uerse anthem odcinki określane jako versus przeznaczone były na jeden lub kilka głosów z towarzyszeniem instrumentów. Początkowo towarzyszenie instrumentalne ograniczało się do akompaniamentu or­ganów; w późniejszych uerse anthems zasadą stał się udział innych instrumentów, w szczególności smyczkowych. Z końcem XVII wieku ten właśnie rodzaj uzyskał zdecydowaną przewagę. Znacznie zmalała nato­miast popularność fuli anthems. Wprowadzenie sinfonii i ritornelów instrumentalnych spowodowało ostateczne zbliżenie anthems do kantat na głosy solowe, chór i orkiestrę.

Proces ewolucji angielskich anthems obrazuje twórczość kilku gene­racji kompozytorów. Wśród nich na uwagę zasługują: Walter Porter, William Child, Captain Cooke, Pelham Humfrey i William Turner. Mistrzami tej formy byli Henry Purcell i Georg Friedrich Handel, którzy rozwinęli koncertujący rodzaj anthems. Dużą popularność zdobył cykl Coronation-Anthems Handla, napisany w 1727 roku z okazji koronacji Jerzego II.

5. BAROK W NIEMCZECH
W XVII-wiecznej twórczości m.in. H. Schütza, J.H. Scheina i S. Scheidta nastąpiła synteza włoskiego stylu koncertującego i tradycji rodzimych, rozwinęły się formy wokalno-instrumentalnej muzyki religijnej, pasja,oratorium, koncertująca kantata kościelna. W muzyce instrumentalnej szczególnego znaczenia miała twórczość organowa (J. Froberger, D. Buxtehude, J. Pachelbel, J.K. Kerll), klawesynowa (D. Buxtehude, J. Kuhnau), forma suity orkiestrowej (M. Franck, J.H. Schein, w XVIII w. G.Ph. Telemann), sonata skrzypcowa i koncert instrumentalny (G.Ph. Telemann).
Ukoronowaniem epoki baroku była twórczość dwóch wielkich kompozytorów 1. połowy XVIII w.: J.S. Bacha i związanego od 1762 z kulturą muzyczną Anglii G.F. Händla. J.S. Bach dokonał syntezy barokowej techniki polifonicznej i tonalności dur-moll, osiągając najwyższe mistrzostwo w formach fugi, suity, toccaty, koncertu instrumentalnego oraz w monumentalnych formach wokalno-instrumentalnych - pasjach. G.F. Händel tworzył oratoria, opery, w muzyce instrumentalnej wytyczył drogi dla stylu wczesnoklasycznego, rozwijającego się w twórczości kompozytorów szkoły mannheimskiej oraz w twórczości synów J.S. Bacha: W.F. Bacha, C.Ph.E. Bacha, J.Ch. Bacha (styl galant).

6. Jan Sebastian Bach

Jan Sebastian Bach (1685-1750) urodzony z niemieckiej rodzinie z dużymi tradycjami muzycznymi. Osierocenie przez ojca spowodowało, że już w młodym wieku był zmuszony podjąć pracę zarobkową. Stąd od najmłodszych lat występował jako śpiewak i skrzypek w wielu miastach Niemiec.

Bardzo skomplikowana i trudna dla wykonawców muzyka Jana Sebastiana Bacha miała być według twórcy przede wszystkim hymnem pochwalnym Boga a nie wirtuozerskim popisem. Stąd więcej w niej emocji niż intelektualizmu. Za życia kompozytora opublikowano niewiele jego utworów i tak np. utwory chóralne musiały czekać prawie całe stulecie na druk. Pomimo to kompozytor był ceniony przez współczesnych a jego utwory wpłynęły zarówno na muzykę jego czasów, jak i na kompozytorów przyszłych epok.

Podsumowując barok był epoką niezwykła w każdej niemal dziedzinie czy to w sztuce architekturze literaturze czy muzyce. Miał ogromny wpływ na następną tuż po nim epokę czyli na klasycyzm.

Ogromne znaczenie ma także dziś współcześnie.

7. Georg Friedrich Handel

Georg Friedrich Haendel ( ur. 1685, zm. 1759) niem. kompozytor i organista; był jednym z głównych reprezentantów późnego baroku w muzyce. Rozpoczynał karierę od funkcji organisty katedry w Halle, w Hamburgu był członkiem orkiestry operowej. Jest autorem ponad 40 oper w stylu włoskim ("Juliusz Cezar", "Kserkses"), ponad 30 oratoriów ("Saul", "Mesjasz" ze słynnym Alleluja), dzięki którym stał się kultowym kompozytorem narodowym w Wielkiej Brytanii; także anthems, kantat, od, a także utworów orkiestrowych ("Water Music", "Concerti grossi"), kameralnych, klawesynowych oraz organowych (m.in. 21 koncertów).

8. BAROK W POLSCE
Jest to okres XVII i XVIII wieku. Muzyka tworzona jest głównie na dworach i przy kościołach. Na skutek przeniesienia stolicy głównym ośrodkiem staje się Warszawa, a uznanie zyskuje kapela królewska, natomiast w Krakowie działa wciąż Kapela Rorantystów, ale i powstaje kapela przykatedralna. Muzyka baroku polskiego reprezentuje cztery nurty:

• prima practica ( msze a cappella, motety, głównie B. Pękiel)
• seconda practica ( styl koncertujący)
• czysto instrumentalna ( A. Jarzębski, M. Mielczewski, S. S. Szarzyński, J. Żebrowki)
• dramatyczna ( niestety nie zachowała się)

ad. kompozytorzy

1. Bartłomiej Pękiel
2. Marcin Mielczewski
3. Adam Jarzębski
4. Jacek Różycki
5. Damian Stachowicz
6. Stanisław Sylwester Szarzyński
7. Grzegorz Gerwazy Gorczycki
8. Józef Marcin Żebrowski `
   
   

9. KLASYCYZM:

okres i zarazem styl muzyczny, równoległy do "klasycyzmu weimarskiego" w literaturze niemieckiej, zamykający się w latach 1760 (1770) - 1820 (1830). Początek okresowi dały szkoły wczesnoklasyczne - mannheimska i starowiedeńska, w których ukształtowała się m.in. klasyczna orkiestra symfoniczna.

Cechą stylu klasycznego było pełne wykorzystanie systemu harmonicznego dur-moll, faktura homofoniczna (w odróżnieniu od barokowej polifonii), zasada symetrii i okresowości (periodyczności) w budowie utworu muzycznego, połączona z przekształcaniem i przetwarzaniem tematów muzycznych zwanym pracą ewolucyjno-przetworzeniową, wykształcenie na gruncie muzyki solowej, kameralnej i orkiestrowej formy cyklu sonatowego, z allegrem sonatowymzbudowanym na zasadzie dualizmu konfliktowych tematów jako I częścią, połączenie zasady symetrii i równowagi z narastającym w miarę czasu pierwiastkiem dynamizmu i dramatyzmu.

10. Haydn Joseph (1732-1809), kompozytor austriacki. Jako 8-letni chłopiec zaangażowany do chóru katedralnego w Wiedniu, gdzie kształcił się w grze na fortepianie i skrzypcach. Od 1768 kapelmistrz na dworze hrabiego K.J.F. Morzina w Lukavcu (Czechy). W 1761 rozpoczął służbę na dworze Esterházych w Eisenstadt, najpierw jako wicekapelmistrz i kompozytor, od 1766 jako I kapelmistrz. Po śmierci księcia M. Józefa i rozwiązaniu orkiestry Esterházych przybył do Londynu (1791), gdzie prowadził abonamentowe koncerty symfoniczne, organizowane przez niemieckiego skrzypka i kompozytora J. Salomona. Podczas drugiego pobytu w Londynie (1794-1795) skomponował 12 symfonii, zwanych londyńskimi. Dokonał krystalizacji formy klasycznej symfonii jako kompozycji 4-częściowej. Był twórcą klasycznego kwartetu smyczkowego. W oratoriachłączył tradycje barokowe (technikę polifoniczną i koncertującą, ilustracyjność muzyki, monumentalne chóry), z klasycystyczną symetrią, symfonicznością i operową śpiewnością. Wykorzystywał ludowe melodie austriackie (ländlery), węgierskie, słowackie oraz chorwackie. Tworzył muzykę o żywym, ruchliwym, dynamicznym charakterze.
Kompozycje: 46 symfonii, sonaty, koncerty, utwory kameralne, chóralne, kantaty, oratoria (m.in. Stworzenie świata i Pory roku powstałe w latach 1796-1801), opera Andromeda E Perseo, muzyka kościelna (m.in. 32 msze, 2 requiem).

11. Mozart Wolfgang Amadeus (1756-1791), kompozytor austriacki, wybitny przedstawiciel klasycyzmu wiedeńskiego. Muzykę (grę na fortepianie i skrzypcach) studiował u ojca Leopolda, wicekapelmistrza dworu arcybiskupa w Salzburgu. Pierwsze utwory skomponował w wieku 5 lat. W 1769 został koncertmistrzem kapeli arcybiskupiej, w latach 1769-1791 podróżował do Włoch, w 1777 odbył wielką podróż koncertową do Monachium, Mannheim i Paryża. W 1781 w wyniku konfliktu z arcybiskupem Colloredo porzucił ostatecznie służbę dworską i zamieszkał w Wiedniu. W 1787 uzyskał tytuł kompozytora cesarskiego.
Wybrane kompozycje: opery Uprowadzenie z seraju (1782), Wesele Figara(1786), Don Giovanni (1787), Cosi fan tutte (1790), Łaskawość Tytusa(1791), Czarodziejski flet (1791), koncerty fortepianowe, symfonie D-durHaffnerowska (1782), C-dur Linzka (1783), D-dur Praska, Es-dur KV 543 (1788), g-moll KV 550 (1788), C-dur Jowiszowa (1788), Msza c-moll, dokończone po śmierci Mozarta przez jego ucznia Süssmayra Requiem d-moll.
12. Beethoven Ludwig van (1770-1827), kompozytor niemiecki. Od 1779 uczył się gry na instrumentach klawiszowych, kompozycji i generałbasu u Ch.G. Neefego w Bonn, od 1789 studiował filozofię na uniwersytecie w Kolonii. W 1792 wyjechał do Wiednia, gdzie studiował u J. Haydna, J. Schenka, J.G. Albrechtsbergera i A. Salieriego. W 1814 sukces przyniosło mu wystawienie nowej wersji opery Fidelio w Kärtnertortheater w Wiedniu. Ostatni publiczny koncert Beethovena odbył się w 1815, od ok. 1798 cierpiał na postępującą głuchotę, co doprowadziło do całkowitej utraty słuchu w 1818. Wyrazem cierpienia artysty stał się słynny testament heiligensztadzki (1802), w którym Beethoven pisał o przezwyciężeniu choroby dzięki sztuce.
Twórczość Beethovena klasyfikowana jest w obrębie klasycyzmu muzycznego, choć wykracza poza jego granice, zapowiadając nadejście epoki romantyzmu. Wprowadzał w swych utworach zmiany w klasycznych układach formalnych (scherzo zamiast menueta w 3 części symfonii), stosował nieregularności w budowie utworów, duże kontrasty dynamiczne, rozwinął czynnik harmoniczny, w symfoniach poszerzył skład orkiestry. Jego dzieła miały istotny wpływ na rozwój muzyki XIX i XX w.
13. MUZYKA ROMANTYCZNAprzewaga treści nad formą,

• programowość w muzyce (utwór ma treść pozamuzyczną),
• uczuciowość,
• subiektywizm, indywidualizm twórców,synteza wszystkich sztuk. Silne związki z literaturą oraz z malarstwem. Powstają liczne pieśni solowe z towarzyszeniem fortepianu, opery i utwory programowe (Obrazki z wystawyMusorgskiego, Karnawał zwierząt Saint-Saensa).
• elementy narodowe i ludowe,
• tematyka fantastyczna i baśniowa,
• rozwój wirtuozostwa,
• rozwój instrumentacji,
• rozszerzenie harmoniki,
• rozwój muzykowania domowego,
• powstawanie szkół narodowych: jest to grupa ludzi opierająca się o muzykę narodową,
• emocjonalizm (wyrażanie uczuć), indywidualizm, uczuciowość i subiektywizm,
• ludowość (związek muzyki z folklorem swojego narodu, sięganie do motywów muzyki ludowej),
• rozluźnienie dotychczasowych form muzycznych.

-niemiecka (Carl Maria von Weber i Richard Wagner)

• czeska (Bedřich Smetana i Antonín Dvořák)
• polska (Stanisław Moniuszko, Fryderyk Chopin i Zygmunt Noskowski)
• rosyjska (Potężna gromadka, a w jej ramach przede wszystkim: Modest Musorgski, Aleksander Borodin i Nikołaj Rimski-Korsakow)
• hiszpańska (Isaac Albéniz, Enrique Granados)
• francuska (César Franck)
• w Skandynawii: norweska (Edvard Hagerup Grieg) i fińska (Jean Sibelius)

DEMO

POPULACJA I JEJ JEDNOSTKI ELEM.

Stan ludności- l. Osób zamieszkujaca dane terytorium w okreslonym momencie. Kryteria: stałe zameldowanie, okres 3mies. Nieobecnosci. Średni stan ludzkości: 1) liczba wynika z ustalenia badań z połowy roku; 2) średnia arytmetyczna liczby ludn na poczatku i koncu roku

Struktura ludnosci- odzwierciedla podział calej populacji na grupy ze wzgl na okreslone kryteria ilosciowe i/lub jakosciowe

Dynamika ludnosci- zmiennosc w czasie liczby ludnosci, mierzona za pomoca wspolczynnikow demograficznych, ktore sa miarami natężenia procesów, ukazuaj dynamike. Dwa sposoby wplyw na zmennosc: a) nat zachowania ludzkie -> prokreacja b) działania ograniczajace liczbe ludnosci na pewnym pulapie

Jednostka- mieszkaniec- gospodarstwo domowe- osoba poddawana pewnej kontroli; stały mieszkaniec to elementarny podmiot populacji, bierze sie pod uwage funkcje rozrodcza rodziny, rodzina spisowa- zaklada zameldowanie rodzicow i dzieci do 18rż; gospodarstwo domowe- osoby zyjace w jednym mieszkaniu zalezne od siebie ekonomicznie

CECHY POPULACJI

Płeć- w demografii wiaze sie ze zbiorem cech biologicznych organizmu warunkujacych zdolnosc do prokreacji; gender- płeć kulturowa nie jest brana pod uwage w demografii

Wiek- czas jaki upłynąl od momentu porodu do momentu obserwacji; okreslony w latach zycia; jednokierunkowa zmienna

Stan cywilny- na podst. Kryteriow prawnych; zwiazek z analiza rozrodczosci

Przynależność do kohorty- cecha członkow populacji ktorzy doswiadczyli okreslonego zdarzenia inicjującego proces ludnosciowy w tej samej jednotce czasu; a) procesy demograficzne: starzenie sie populacji, urbanizacja, małżeńskość, rozrodczośc, umieralność, mobilność terytorialna, reprodukcja ludnosci

Przynależność terytorialna- cecha przypisujaca okreslone miejsce zamieszkania, głw. Na podst kryterium administracyjnego

ZDARZENIA DEMOGRAFICZNE:

Zawarcie małżenstwa- akt utworz rodziny przez m i k, m in w celu prokreacji; czesto sankcjonowane;

Rozwiązanie małżeństwa- finał trwania zwiazku m.; moze nastapic przez: rozwód, separację, zgon

Ciąża- kluczowe zdarzenie; poród: urodzenie żywe/martwe; poronienie: samoistne/sztuczne

Poród- w demogr wazne jest zakonczenie porodu urodzeniem żywym; porod to fakt wyciagniecia plody z org matki po min 28 tyg ciazy (WHO); PL: narodziny płodu po upływie 22 tyg sa statystycznie rejestrowane

Zgon- zmniejszenie populacji o jedną osobę, nieodwracalne ustanie czynn calego ustroju człowieka w wyniku trwałego zatrzymania czynnosci narzadow niezbednych do zycia; przyczyny zgonów: naturalne (wewn organy, choroby, wady genetyczne), nienaturalne (okolicznosci zewn- wypadek, samobojstwo, zabojstwo); zgony poczatkowego okresu zycia- okołoporodowy (urodzenie martwe lub w 1 tyg), noworodkowy (neonatalny, 4tyg), niemowlecia (1rok)

Napływ migracyjny- w skali zbiorowej

Przybycie migranta- w skali jednostkowej, zwiekszecznie sie populacji o jedna osobe z przyczyn zewn (wedrówkowych)

Odplyw migracyjny- w skali zbiorowej; wyjazd migranta- w skali jednostkowej

Przyrost ludnosci- saldo zmian ludnosciowych; przyr naturalny (urodzenia minus zgony), przyr wędrówkowy (przyjazdy minus wyjazdy)

REJESTRACJA:

podlegające: zaw. Małzenstwa, rozw malzenstwa, porod, urodzenie zywe, zgon

nie podlegające: ciaza, przypływ migracyjny, odpływ migr, przyr ludnosci

PROCESY DEMOGRAFICZNE:

Wzorce uwzględniaja: intensywnosc, zmiany, zroznicowanie demograf, zroznicow spol

Starzenie- systematyczny wzrost odsetka osob starych kosztem ludnosci w b mlodym wieku; ma istotny wplyw na: rozrodczosc, umieralnosc, migracje

Odmłodzenie populacji: długofalowy proces system zwiekszania sie udzialu ludzk w mlodym wieku w calej pop kosztem os starych

Małżenskość: tworzenie i rozpad zwiazkow m

Rozrodczosc: strumien urodzen zywych w okr popul w jedn czasu / str urodzen zywych w horcie / przyrost najmlodszej czesci popul

Umieralność: proces w wyniku ktorego na skutek strumienia zgonow nast ubytek stanu populacji

Mobilnośc: proces przemieszczania ludnosci

Urbanizacja: proces oznaczajacy rozwoj liczby miast ich teryt i ludnosci; polaczony zwykle i kurczeniem sie liczby mieszk wsi, bezposrednim czynnikiem urb jest migracja miedyz miastami i wsiami

Reprodukcja ludnosci: proces odtwawrzania w czasie staniu liczebnego i struktury poplacji; typy: prosta (pokolenie dzieci rowne pokoleniu rodzicow na poziomie 2:2), rozszerzona (dzieci nad rodziców), zwężona (dzieci pod rodzicami)

ŹRÓDŁA DANYCH:

- spisy ludnosci
- ewidencja bieżaca ludnosci
- specjalne badania metoda reprezentacyjną
- badania monograficzne
- materiały wtórne
- ewidencja ruchu naturalnego
- ewidencja ruchu wędrówkowego

SPIS LUDNOSCI
Badanie statystyczne, ustalajace stan liczebny i strukture ludnosc wg okreslonych cech, w okreslonym momencie i na okreslonym terytorium
Zasady spisowe: jednoczesnosc (moment krytyczny), powszechnosc (obejmuje wszystkie jednostki zam dany teren), imiennosc (spis z im i nazw), bezpośredniosc (max zapewnienei mozliwosci zbierania info bezposr od spis jednostek)

W zależności od przyjętych założeń możemy wyodrębnić następujące typy spisów ludnościowych:

Imienny spis powszechny – jest pełnym badaniem statystycznym, w którym każdą osobę spisuje się oddzielnie.

Sumaryczny spis powszechny – polega na spisywaniu osób zamieszkujących mieszkanie (lub stanowiących jedno gospodarstwo domowe).

Spis ewidencyjny – wykorzystuje dane zawarte w bieżącej ewidencji ludności i może wystąpić w postaci ujmującej całą ludność kraju (lub jej część), umieszczoną w rejestrach mieszkańców zameldowaną na pobyt stały lub czasowy.

Spis reprezentacyjny – zwany także mikrospisem jest przeprowadzany między spisami, dotyczy wybranej jednostki administracyjnej kraju

Spis próbny – poprzedza mniej więcej o dwa lata spis powszechny. Przeprowadzany jest w celu weryfikacji narzędzi badawczych spisu

INTERPRETACJA

Ogólny wzór współczynników demograficznych ma postać:

W= F/L * C
W – współczynnik demograficznyL – ogólna liczba badanych zdarzeńL – ogólna, średnia liczba ludności badanej zbiorowościC – constans (1, 100, 1000 lub 10 000)

Wspołczynnik urodzen: liczb ur zywy / liczne ludnosci * 1000 promili
Wsp. Przyrostu nat: (l. Ur – l. zg) / l. Ludnosci * 1000 promili

PROGNOZOWANIE DEMO:

Na 2050r – 9mld

MLN: Azja 4392, Afryka 1039, Europa 726, Am Łac 620, Am Płn 402, Oceania 38 (świat 7022 mln)

PRZEJSCIE DEMO

Przejście demograficzne to historyczny proces zmian reprodukcji ludności związany z modernizacją społeczeństw. Polega on na gwałtownym obniżeniu współczynników urodzeń i zgonów,czemu towarzyszy początkowo systematyczny wzrost współczynnika przyrostu naturalnego, a następnie jego systematyczny spadek.
Faza I (wysokostacjonarna)– charakteryzuje się wysokimi wartościami współczynników urodzeń i zgonów; w efekcie tego przyrost naturalny jest niewielki, wahający się w okolicy zera. W fazie tej notuje się wysokie wartości współczynnikadzietności(ilość zieciprzypadająca na kobietę w wieku rozrodczym). Wśród dzieci notowana jest jednak największa śmiertelność ze względu na brak higieny i opieki medycznej. Niski poziom rozwoju gospodarczego, częste niedobory żywności i klęski głodu w połączeniu z brakiem higieny i opieki medycznej powodują wysoką umieralność oraz obniżenie przeciętnej długości życia do 45-50 lat. W fazie tej znajdują się obecnie odosobnione plemiona zamieszkujące niedostępne obszary (np. Amazonia, Borneo, Nowa Gwinea)
Faza II (wczesnego wzrostu)– współczynnik urodzeń nadal pozostaje wysoki, natomiast gwałtownie obniża się współczynnik zgonów, głównie za sprawą wprowadzenia zasad higieny i podstawowej opieki medycznej, opanowania epidemii oraz poprawy warunków życia i lepszego wyżywienia. Dzięki temu gwałtownie wzrasta przyrost naturalny, osiągając wartości powyżej 20‰. Fazę tę nazywa się częstoeksplozją demograficzną. Uwidoczniła się ona szczególnie w XX w. w państwach rozwijających się, w których w ciągu krótkiego czasu ograniczono umieralność, a poziomu rodzeń utrzymał się na wysokim poziomie dzięki czemu przyrost naturalny osiągnął szczególnie wysokie wartości. Obecnie w fazie tej znajduje się wiele państw afrykańskich.
Faza III (późnego wzrostu)– w fazie tej zaczyna spadać współczynnik urodzeń, co jest związane ze świadomą regulacją urodzeń i planowaniem rodziny. Współczynnik zgonów początkowo jeszcze się obniża, a następnie stabilizuje na niskim poziomie dzięki podnoszeniu poziomu higieny i opieki medycznej. Wydłuża się przeciętne trwanie życia, dochodząc do 65 lat. Przyrost naturalny nadal jest wysoki, jednakże stopniowo wraz ze spadkiem liczby urodzeń zaczyna się obniżać. W fazie tej znajdują się obecnie państwa średnio rozwinięte gospodarczo.
Faza IV (niskostacjonarna)– w fazie tej zarówno współczynnik urodzeń, jak i zgonów utrzymują się na niskim poziomie. Wynika to z przyjętego przez społeczeństwo modelu rodziny, w której dzietność obniża się poniżej 3 dzieci na jedną kobietę. W rezultacie tego przyrost naturalny jest niewielki, nawet zerowy, a liczba ludności się stabilizuje. W fazie tej znajdują się głównie wysoko rozwinięte państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone, Kanada, Australia.

TEORIA T. MALTHUSA:

·Należy do nurtu antypopulacjonistycznego

·Główne przesłanie: nieuchronność ograniczania wzrostu demograficznego(wynika ono z tezy, że ludność wzrasta nieuchronnie zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania i że ten wzrost równie nieuchronnie zdąża do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania)

·Bezpośrednią inspiracją dla Malthusa były poglądy socjalistów utopijnych i pisarzy oświecenia

·Główne przesłanki teorii:

-gatunek ludzki ma stałą zdolność rozrodczą i wykazuje niepohamowaną skłonnoścdo rozmnażania się (tezę taką sformułował już Boter w 16 wieku)

-prawo zmniejszających się przychodów w rolnictwie (pierwszy podobną myśl sformułował Turgot-1768): człowiek zawsze najpierw użytkuje ziemie bardziej urodzajne, stopniowo przenosząc się ku ziemiom mniej urodzajnym

-liczba ludności jeśli nie napotyka przeszkód,powiększa się zgodnie z postępem geometrycznym (ściśle rośnie w tempie 3% rocznie i podwaja się co 25 lat), a podaż żywności w najlepszym razie rośnie w postępie arytmetycznym (podobnie uważał Franklin)

-z upływem czasu nieunikniona staje się dysproporcja między przyrostem ludności a produkcją żywności; dochodzi wówczas do nasilającego się spadku produkcji rolnictwa na jednego mieszkańca

-ograniczenia pozytywne wg Malthusa- sposób przywracania równowagi między liczbą ludności a produkcją żywności polegający na pojawianiu się cyklicznie „katastrof umieralności” związanych z masowym głodem, gwałtownymi epidemiami lub wojnami; powoduje to samoczynne usuwanie dysproporcji wywołanej nadmierną rozrodczością

-zdaniem Malthusa ograniczenia pozytywne były niekorzystne, zalecał więc ograniczenia prewencyjne, których istotą było zmniejszenie potencjalnej płodności przez tzw. wstrzemięźliwość moralną (powstrzymanie się od założenia rodziny, późne wstąpienie w związek małżeński, abstynencja seksualna w przypadku już zawartych małżeństw, zwłaszcza wśród osób nie mających odpowiednich środków do życia)

-Malthus był zwolennikiem utrzymania płac na niskim poziomie, gdyż wzrost płac => zwiększenie rozrodczości => nacisk na ograniczoną podaż żywności

-wg Malthusa podstawowym źródłem niedostatku żywności, a także nędzy i bezrobocia jest rozrodczość ubogich, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami utrzymania (wtedy był to głównie proletariat miejski)

-Pod wpływem idei Malthusa wprowadzono też tzw. prawa ubogich (1834), które likwidowały pomoc w naturze i pieniądzu dla bezrobotnych i innych pozostających bez środków do życia oraz stwarzały przeszkody w zawieraniu małżeństw przez osoby pozbawione odpowiednich dochodów

-Zwolennicy teorii Malthusa zwani maltuzjanistami opowiadali się za ograniczeniami wzrostu ludności i postulowali stosowanie środków moralnej wstrzemięźliwości jako instrumentu utrzymania równowagi w społeczeństwie

-Teorie Malthusa zaczęto kwestionować już w pierwszej połowie 19 wieku- Carey: powiększanie się produkcji rolnictwa może następować znacznie szybciej niż zakładał to Malthus i wzrost liczby ludności nie musi się dokonywać w stałym tempie mimo braku ograniczeń pozytywnych

-W okresie międzywojennym rozwinął się też neomaltuzjanizm (zbiór koncepcji wyrosłych z teorii ludnościowej Malthusa zrewidowany w świetle wiedzy z 19 i 20 wieku), który różnił się od maltuzjanizmu przede wszystkim wyborem metod, jakie miały zapewnić osłabienie (zahamowanie) wzrostu demograficznego- neomaltuzjaniści zalecali kontrolę urodzeń. Głównym instrumentem była popularyzacja i subsydiowanie środków antykoncepcyjnych, a niekiedy też sterylizacja(Indie lata 1966-73).

-Do postulatów nadmiernej rozrodczości i niedostatecznej podaży żywności neomaltuzjaniści dodali nowe, takie jak: brak przestrzeni życiowej, kurczenie się zasobów surowców i wzrost zanieczyszczenia środowisk przyrodniczego.

-Prawdziwy rozkwit neomaltuzjanizmu nastąpił po II wojnie świtowej, co było związane z eksplozją ludnościową w krajach kolonialnych i wyzwalających się. Obawiano się, że nadmierny wzrost liczby ludności zagraża przetrwaniu całej ludzkości i udaremnia wysiłki podejmowane w krajach rozwijających się mające na celu wyrwanie ich z kręgu ubóstwa

-W latach 60. w USA i Europie Zachodniej lansowano tezę, iż pomoc zagraniczna przeznaczona dla krajów rozwijających się powinna być przeznaczona głównie na działania zmierzające do osłabienia dynamiki ludności; zaczęto wspomagać programy planowania rodziny (mające na celu zmniejszenie liczby dzieci w rodzinie)

-Przedstawiciele neomaltuzjanizmu to m. in.: Wicksell, Thompson, Notestein

TEORIA OPTIMUM ZALUDNIENIA
1)Teorie optimum zaludnienia (wielkość zasobów ludnościowych najkorzystniejszych w relacji do innych zasobów mających społeczny sens)

-Optimum zaludnienia to jeszcze inaczej mówiąc liczba ludności, przy której względna wielkość zasobu traktowanego jako kryterium, osiąga wartość ekstremalną

-Condorcet (1794): ludzkość zmierza do powszechnej harmonii i w obliczu radykalnego wydłużenia życia przeciętnego człowieka zaludnienie Ziemi nie będzie mogło wzrastać w nieskończoność; celowe staje się określenie pożądanej liczebności lub pożądanego tempa wzrostu ludności świata

-Sidgwick (1883): istnieje pewien maksymalny poziom przychodu na 1. mieszkańca, który zależy od poziomu zaludnienia, stanu wiedzy, zakumulowanego kapitału i postępu technicznego (przekroczenie pewnego pułapu gęstości zaludnienia => spadek wydajności pracy)

-Cannan (1888): główną przesłanką powinno być dążenie do maksymalizacji wydajności pracy w przemyśle

-Wicksell (1909): jako pierwszy użył pojęcia optimum zaludnienia; wg niego optymalna liczba ludności zapewnia maksymalizację produktu na 1 zatrudnionego (maksymalizacja dobrobytu ekonomicznego). Wynika to z 2 rzeczy:

z 1 strony: wzrost demograficzny => lepsze możliwości podziału pracy i specjalizacji => wzrost wydajności pracy

z 2 strony: wzrost demograficzny => pogorszenie relacji pomiędzy zasobami materialnymi i ludzkimi w produkcji => spadek wydajności pracy

-przed osiągnięciem stanu optymalnego przeważa pierwszy z tych efektów, a po jego przekroczeniu drugi

-rozkwit idei- Liga Narodów (Światowa konferencja Ludnościowa 1927)- jako kryterium wyznaczające optimum próbowano wykorzystać przede wszystkim aspekty ekonomiczne: dochód na głowę, produkcyjność, dochód realny, zasoby surowcowe, stopę zatrudnienia

-zarzuty wobec teorii optimum: zbyt restrykcyjne założenia o zamkniętości gospodarki i populacji, a także stacjonarność kryterium optymalizacyjnego, operowanie tylko ekonomicznymi kryteriami

-II połowa XX wieku- eksplozja ludności- zaczęto poruszać kwestię optimum zaludnienia

- 1969- konferencja w Bostonie poświęcona kwestii optimum- rozważano tylko pozaekonomiczne kryteria, np. zasoby naturalne, zużycie energii, jakość systemów ekologicznych, zdrowie, style życia; zaczęto rozważać kwestię optimum  w kategoriach globalnych, czyli osiągnięcie optimum na Ziemi jako całości; skrajna odmiana tej teorii to teoria stacjonarnego stanu ludności, czyli bezwzględny w skali całej planety nakaz zahamowania wzrostu ludności (zerowy wzrost), gdyż różne pułapy pojemności Ziemi zostały już lub wkrótce zostaną (wg przedstawicieli tej teorii) przekroczone

TEORIA PRZEJSCIA DEMOGRAFICZNEGO

1)Teoria przejścia demograficznego

-Zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej (tradycyjnej) na oszczędną (nowoczesną)

- Przejście demograficzne wynika z procesu społecznego o charakterze ewolucyjnym tj. modernizacji

- Prekursor: Thompson (1929)- dokonał podziału populacji na trzy grupy (spowodowało to rozwój badań nad zmianami reprodukcji ludności):

- o wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej podlegającej fluktuacjom stopie przyrostu naturalnego

- o spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego

- o spadającej stopie urodzeń oraz spadającej stopie przyrostu naturalnego

- Landry (1934)- typologia reprodukcji ludności:

= typ pierwotny: niekontrolowana skrajnie wysoka płodność i wysoka umieralność zależna od warunków przyrodniczych

= typ przejściowy: trwale spadkowa umieralność i względnie stabilna wysoka rozrodczość, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną

= typ współczesny: niewielkie zmiany umieralności i trwale spadkowa płodność wynikająca z ograniczania liczby potomstwa (ważną rolę odgrywają tu czynniki psychologiczne)

= Landry zmiany typu reprodukcji nazwał rewolucją demograficzną

- Lata 30. i 40.- przejście demograficzne jako proces przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej (między urodzeniami i zgonami) oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia

- Notestein (1943, 1945)- podstawowe postulaty:

= przejście zostało wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związaną z industrializacją i urbanizacją

= w trakcie procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego, co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności

= ekwifinalność przejścia tzn. w jego trakcie wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego

= brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości

- Kirk (1943):

= głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa

= różnice międzykulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami

-Przejście demograficzne jako faza zamkniętego cyklu demograficznego:

= początkowa faza to społeczeństwo tradycyjne (przednowoczesne)- wysoki współczynnik urodzeń i zgonów; równowagę zapewniają okresowe katastrofy umieralności

= druga faza to przejście demograficzne- podstawowe cechy: systematyczny spadek umieralności i podążający za nim z pewnym opóźnieniem spadek rozrodczości (spadki te mają następujące cechy: jednokierunkowość, ciągłość i nieodwracalność); występuje systematyczny wzrost liczebny populacji (o ile nie ma silnej emigracji netto) oraz duża zmienność w czasie wzorców rozrodczości, umieralności i struktury wg wieku

= trzecia faza to równowaga finalna: niskie współczynniki urodzeń i zgonów; liczba ludności nie ulega większym zmianom; podobne wzorce (typ stacjonarny populacji)

- 2 subfazy przejścia demograficznego:

= pierwsza to eksplozja ludnościowa: współczynnik przyrostu naturalnego osiąga rosnące, stale dodatnie wartości => szybkie, nasilające się powiększanie liczby ludności (wynika to z asynchroniczności zmian umieralności i rozrodczości, a przede wszystkim z szybszego tempa spadku współczynnika zgonów niż urodzeń

= druga faza to implozja ludnościowa- stale malejące, dodatnie wartości współczynnika przyrostu, jest to spowodowane szybszym spadkiem współczynnika urodzeń niż zgonów

= Inne ujęcie przejścia: ciągły wzrost e(0), czyli średniej długości trwania życia w momencie narodzin i ciągły spadek TFR (współczynnik płodności- ile hipotetycznie dzieci rodzi jedna kobieta); przejście rozpoczyna się gdy TFR jest od 4,5 do 7 a e(0) to około 25-30 lat, a kończy gdy TFR jest około 2-2,5 a e(0) wynosi koło 73-77 lat

-Podstawowy czynnik przejścia to modernizacja. Spowodowała ona możliwość bardziej efektywnego wykorzystania środowiska, co otworzyło drogę do systematycznego wzrostu liczby ludności

- Spadek umieralności wynika z zaniku katastrof umieralności

- Mniejsza intensywność zgonów => przesłanka osłabienia płodności, bo możliwe staje się przetrwanie gatunku w sytuacji obniżonej płodności

- Podział czynników powodujących zmiany rozrodczości i umieralności

= charakter wolicjonalny (zmiany wymagają zmian świadomości, postaw i zachowań jednostek) np.: rezygnacja z palenia papierosów, decyzja kobiet o kontroli własnej płodności

= charakter pozawolicjonalny (zmiany niezależne od woli jednostek) np.: w Europie Zachodniej w XX wieku nastąpił spadek współczynnika urodzeń pod wpływem prawnych utrudnień w zawieraniu związków małżeńskich; spadek współczynnika zgonów (głównie wśród dzieci) pod wpływem wprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw ospie

= zmiany reprodukcji ludności (umieralności lub rozrodczości) o charakterze pozawolicjonalnym szybciej zachodzą, bo nie wymagają zmian zachowań postaw itd.

= Zmiany pozawolicjonalne zachodzą łatwiej w przypadku umieralności => spadek umieralności poprzedza spadek rozrodczości

-Coale (lata 70.): spadek rozrodczości był spowodowany:

= zmianami małżeńskości (faza maltuzjańska- nazwa ze względu na sposób ograniczania rozrodczości analogiczny do tego proponowanego przez Malthusa))

= regulacją urodzeń (faza neomaltuzjańska)

- Coale: predeterminanty (warunki konieczne) spadku płodności i wyzwalacze (warunki wystarczające- Coale nie był w stanie skonkretyzować sensu ich znaczenia)

- Główne predeterminanty:

= Obniżenie się społecznej i rodzinnej normy dzietności wynikającej z potrzeby przetrwania (na poziomie populacji) lub sukcesji czy dziedziczenia (na poziomie rodziny) w związku ze spadkiem umieralności dzieci

= Bilans netto korzyści i kosztów posiadania potomstwa (sugerujący obniżenie jego stanu)

= Powszechny obowiązek szkolny => wzrost poziomu wiedzy i kompetencji

=Zmiana sytuacji kobiety w społeczeństwie i rodzinie (wyjście poza gospodarstwo domowe i pojawienie się na rynku pracy)

-Najpierw przejście demograficzne w pionierskich grupach populacji a potem w grupach bliskich im kulturowo- dyfuzja kulturowa (np. poprzez język), a nie koniecznie w grupach,  w których predeterminanty są silne

- Chesnais: przetestował teorie przejścia empirycznie; wprowadził pojęcie wysokości przejścia (najwyższa w trakcie przejścia w danej populacji wartość współczynnika przyrostu naturalnego) i długości przejścia (liczba lat pomiędzy początkiem trwałego spadku umieralności i końcem trwałego spadku rozrodczości) oraz mnożnika przejścia (wielokrotność liczebności populacji na końcu tego procesu względem jego początku)

- Populacje pionierskie- przejście niskie lecz długie

- Populacje najbardziej opóźnione- przejście wysokie lecz krótkie

TEORIA PŁODNOŚCI

Wiek XIX

-Spencer: antagonizm między zdolnością ludzi do utrzymania się przy życiu a zdolnością do prokreacji

- Carey: zdolność rozrodcza człowieka zmniejsza się w miarę, jak staje się on coraz bardziej cywilizowany

Wiek XX

-Wykształciły się trzy podstawowe nurty teoretyczne:

= biologiczny- akcentował prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy organizmu ludzkiego i podejmował zagadnienia związane z ich wpływem na płodność w skali generacji lub populacji

= socjologiczny- kwestia zróżnicowania płodności w zależności m. in. od systemu wartości, poziomu wiedzy i dostępu do informacji, mobilności społecznej

=ekonomiczny- związek pomiędzy zamożnością rodziców, kosztami utrzymania i wychowania dzieci a ich liczbą

- Blake, Davis (1956) – odejście od koncepcji polegającej na poszukiwaniu bezpośrednich zależności między zjawiskami o charakterze społeczno- kulturowym i ekonomicznym a płodnością; wytypowanie zbioru zmiennych pośredniczących płodności

- Zmienne pośredniczące- same będąc uwarunkowane przez zjawiska społeczno- kulturowe i ekonomiczne, wpływają bezpośrednio i jednoznacznie na płodność; Blake i Davis wytypowali 11 takich zmiennych i podzielili je na 3 grupy wyróżnione ze względu na możliwość odbywania stosunków płciowych, poczęcia oraz urodzenia się dziecka

- Bongaarts- weryfikacja koncepcji Blake’a i Davisa: 4 zmienne pośredniczące wyjaśniają w ponad 95% zmienność płodności w przekroju międzygeneracyjnym lub między populacjami:

=długość pozostawania przez kobietę w stabilnym związku z mężczyzną

= zapobieganie ciąży

= aborcja

=długość bezpłodności poporodowej

- Freedman (nurt socjologiczny): trójstopniowy sposób systematyzacji płodności, którego cechą jest ustalanie relacji między zmiennymi społecznymi a zmiennymi pośredniczącymi, a następnie wpływu zmiennych pośredniczących na płodność

- Wg Freedmana uwarunkowania podstawowe- czynniki kulturowe i instytucjonalne występujące na poziomie makrospołecznym (np. struktury społeczno ekonomiczne) i czynniki społeczno-ekonomiczne oddziałujące na poziomie mikrospołecznym określają uwarunkowania psychospołeczne (np. motywacje prokreacyjne, ilość pożądanego potomstwa), które określają poziom zmiennych pośredniczących, co ostatecznie determinuje poziom płodności

- Leibenstein, Becker przyjęli założenie, iż płodność kształtuje się w wyniku autonomicznych decyzji rodziców, którzy dokonują racjonalnych wyborów głównie pod wpływem zmiennych o charakterze ekonomicznym

- Lebenstein: potencjalni rodzice zestawiają korzyści i koszty związane z urodzeniem się (dodatkowego) dziecka, biorąc pod uwagę ogólny poziom rozwoju gospodarczego (swój dochód realny 

- Korzyści (użyteczności):

= konsumpcyjna- przyjemność płynąca z posiadania potomstwa

= produkcyjna- wkład dzieci do ogólnego dochodu rodziny

=socjalna- zabezpieczenie się na starość

- Koszty:

= bezpośrednie- wychowanie i utrzymanie dziecka

=pośrednie- koszty utraconych możliwości (dodatkowy dochód możliwy do uzyskania przez rodziców gdyby nie urodziło się dziecko)

- Zagregowane korzyści mają tendencję do obniżania się w miarę wzrostu poziomu zamożności; koszty zagregowane rosną, gdy zwiększa się zamożność

- WNIOSEK: ujemna zależność między płodnością a rozwojem gospodarczym, im większy dochód rodziców, tym mniej są skłonni do podejmowania decyzji o założeniu rodziny

-Becker- jego teoria dotyczy warunków zamożnego społeczeństwa, w którym dzieci nie wnoszą wkładu w dochód gospodarstwa, są natomiast źródłem użyteczności związanej z przyjemnością posiadania; uzyskanie tej użyteczności wymaga dodatkowo, by potomstwo było odpowiednio „wysokiej jakości”

-Becker uważał, że potencjalni rodzice, dążąc do maksymalizacji użyteczności, dokonują ograniczonego wyboru między wydatkiem na dodatkowe dziecko a wydatkiem na dodatkowe luksusowe dobro trwałego użytku (np. dom czy luksusowy samochód). Ograniczenie wyboru jest stwarzane przez wielkość nadwyżki dochodu, jaka pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podstawowych (co stanowi ograniczenie budżetowe tego wyboru).

- Wzrost nadwyżki dochodu => wzrost popytu na dzieci (podobnie jak na luksusowe dobra trwałego użytku) => aby zmaksymalizować użyteczność potencjalni rodzice przeznaczają część lub całość nadwyżki na swoje dziecko (dzieci), podwyższając jego jakość (np. poprzez zapewnienie lepszego wykształcenia) lub zwiększając liczbę potomstwa

- WNIOSEK: Wzrost zamożności nie prowadzi do obniżki płodności, a może spowodować jej wzrost (lub mieć neutralny wpływ)

-Easterlin (1978): trzy mikrospołeczne determinanty płodności

= popyt na dzieci interpretowany w kategoriach teorii zachowania konsumenta (zaczerpnięte z teorii Beckera)

= potencjalna podaż dzieci (zdolność rozrodcza)

= koszty regulacji urodzeń

- WNIOSEK: modernizacja przez powyższe zmienne lub bezpośrednio oddziałuje na poziom zmiennych pośredniczących, które ostatecznie bezpośrednio kształtują płodność

= Caldwell (1982): zmiany związane ze spadkiem znaczenia rodzinnego sposobu produkcji, zmiana pozycji kobiety w społecznym podziale pracy i odwrócenie kierunku międzypokoleniowych transferów wartości (dobra, środki finansowe) w obrębie rodziny (początkowe przepływy netto dla rodziców, bo dzieci prawie się nie kształciły, szybko zaczynały pracować, potem odwrócenie) spowodowały zmiany norm dotyczących prokreacji w trakcie modernizacji i w społeczeństwie ponowoczesnym

- Koniec XX wieku: odżyła koncepcja instynktu macierzyńskiego i poglądu Lorenza o genetycznych predyspozycjach człowieka do rodzicielstwa

- Foster (2000): obecność genu karmienia => szczególna potrzeba karmienia, opiekuńczość wobec nowo narodzonych => większa skłonność do posiadania potomstwa

- Foster: płodność zależy od motywacji rodzicielskich, których podstawowy poziom jest determinowany przez 3 zmienne:

= predyspozycje genetyczne do karmienia (modyfikowane przez wpływy środowiskowe)

= presja na posiadanie potomstwa lub bezdzietność wynikająca z norm społecznych

= doświadczenia z wcześniejszych prób prokreacji (wpływy hormonalne i środowiskowe)

- Ostateczny poziom motywacji i tym samym decyzja, by mieć lub nie (pierwsze lub kolejne) dziecko kształtuje się poprzez oddziaływanie na poziom podstawowy zmiennych demograficzno- społecznych, takich jak :

= wiek potencjalnych rodziców

= stosunki emocjonalne między partnerami

= postrzegane koszty i korzyści związane z rodzicielstwem

= konsekwencje rodzicielstwa dla przebiegu karier życiowych potencjalnych rodziców