leon

KULTURA – (w Polsce po raz I: XIXw. Lelewel) początkowo: cultura agri [uprawa roli]; w odniesieniu do człowieka po raz I użył je Cyceron (cultura omni [ducha]) – chciał doskonalić człowieka pod względem duchowym.  W znaczeniu:

- antropologicznym/filozoficznym – podmiotem jest człowiek – jest to wszystko, co człowiek robi i w czym się przejawia jego rozumność, twórczość i wolność. Jest właściwością człowieka

- etycznym – podmiotem jest człowiek – to zachowanie człowieka zgodnie lub niezgodnie z przyjętymi normami etycznymi (zachowanie kulturalne/niekulturalne)

- socjologicznym/społecznym – podmiotem jest społeczeństwo – są to ustalone w danym społeczeństwie wzory zachowań, systemy norm jako efekt życia ludzi w danym społeczeństwie. Ma charakter dystrybutywny (tyle kultur, ile społeczeństw).                                        

Społeczeństwa tworzące kulturę: rodzina, lokalne, narodowe i etniczne, grupa religijna.

Socjologiczne ujęcia kultury:

-  Etnograficzno-etnologiczne (kultura/cywilizacja – złożona całość obejmująca obyczaje, sztukę i prawo, wierzenia, wiedzę, moralność i wszystkie inne zdolności; nawyki nabyte przez człowieka jako członka społ.)

               àdefinicja ta powstała dzięki misjonarzom i podróżnikom (Edward Taylor – etnograf, etnolog)            

Systemowe (kultura – konfiguracja (układ) wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy składowe są podzielone i powielane przez członków danego społeczeństwa. Każda kultura porządkuje te elementy po swojemu; akcent pada na zachowania)

               àdzięki badaczom zachowań ludzi pierwotnych (Linton)

    Semiotyczne (kultura – system znaków służących międzyosobowej komunikacji. Nadawane są im różne znaczenia. Wszystko w kulturze jest symbolem. Wciąż mogą powstawać nowe znaki i znaczenia. Znaki są tworzone przez każde społeczeństwo [całe siatki znaków] – uniwersum symboliczne [podłoże wszelkich znaczeń, subiektywnie rzeczywistych i zobiektywizowanych społecznie - perspektywa, którą przyjmujemy]; każdy wyrasta w uniwersum symb. własnego społeczeństwa. Może się do niego różnie ustosunkować:
-                        -Całkowita akceptacja

-Bunt, odrzucenie  wszystkiego (najlepsza, bo dzięki niej rozwija się kultura społ.)

-Akceptacja krytyczno-twórcza

               -Umberto Eco

Wzajemne relacje między cywilizacją a kulturą:              Dopiero w XIXw. zaczęto b. analizować cywilizację.

CYWILIZACJA – Erazm z Rotterdamu  rozpowszechnił to słowo przez tytuł swojej książki. Podział na państwa:

- cywilizowane (ogładzeni)        - niecywilizowane (nieogładzeni)

àNiemcy: cywilizacja – to, co ogólne, kultura – to, co oryginalne, twórcze

àOswald Spengler: cywilizacja jest schyłkiem kultury, ostatnim etapem jej rozpadu

àAlfred Webber: cywilizacja - wytwory techniki, utylitarne, jednorazowe; kultura obejmuje sferę moralną, duchową.

àFlorian Znaniecki: cywilizacja: szerszy kompleks kultur; kultury podobne sobie tworzą cywilizację. Wprowadził podział na: kulturę narodową i wszechludzką (jest to cywilizacja przyszłości: jest humanistyczna, wartości duchowe mają przewagę; jest społ. harmonijna: jest wolna od konfliktów, antagonizmów, jest płynna w swoim rozwoju; dominuje tu spontaniczna twórczość; ludzie kierują się mądrością i dobrocią).

àszkoła frankfurcka (Herbert Marcuse): społeczeństwo dobrobytu prowadzi do klęski. Nikt nie jest w stanie zreformować społeczeństwa. Kultura jest systemem niezależnym od cywilizacji i życia społecznego (kontrolę nad nim powinna mieć kultura). Kultura to „przemysł kulturalny”; ludzie źle rozumieją kulturę. Sformułował definicje:

Ludzie cywilizacji – związani są z pracą, nie mają czasu wolnego, są ograniczeni (królestwo konieczności); myślą operacyjnie (praktycznie).

Ludzie kultury – kochający wolność, poszerzają czas wolny, wypracowują sobie myślenie nieoperacyjne.  

àWładysław Tatarkiewicz: cywilizacja – coś wystandaryzowanego, powielanego, ustalonego, wszystkie urządzenia, organizacje;   kultura – to, co jest indywidualne, wewnętrzne dla człowieka, coś oryginalnego, twórczego.

àH. Toffler i S. Huntington: cywilizacja: zbiór podobnych do siebie kultur; styl życia oparty na wartościach i religii. Huntington: wartości i religia stwarzają bliskość kultur, które razem tworzą cywilizację. Religii przypisuje b.istotną rolę. Toffler uważa, że jedna cywilizacja wypiera drugą, są zawsze ze sobą w konflikcie. Wymienia rodzaje cywil.: rolnicza, przemysłowa, elektroniczna/nowoczesna.

Podział cywilizacji wg Huntingtona:

-współczesna/chińska (Chiny, Wietnam, Korea, Japonia);  -hinduska;  -islamska (Płw. Arabski, islam);

-prawosławna (Rosja);  -chrześcijańsko-zachodnia;  -latynoamerykańska;  -afrykańska (rel.naturalne)

Europa i Ameryka powinny wspólnie bronić swojej cywilizacji, która obecnie jest w chaosie. Przejawia się on załamaniem prawa, osłabieniem się państwa, rozrost przestępczości o skali międzynarodowej (mafia, narkomania, uzależnienia), osłabieniem rodziny, zanikiem więzi społ., przemoc między grupami etnicznymi i religijnymi. Uważa on, że te dwa kraje nie powinny ze sobą konkurować, bo wtedy upadnie cywilizacja. W starciu z cywilizacją chińską Europa i Ameryka mogą przegrać. Uważał, że może dojść do wojny o wartości.

Wartości najważniejsze w Singapurze: Państwo (ważniejsze niż jednostka); rodzina; religia.

KULTURA W PROCESACH GLOBALIZACJI: globalizacja doprowadziła do tego, że następuje łatwe przekraczanie granic i barier, a więc: łatwość kontaktu miedzy państwami i jednostkami, w wyniku czego tworzą się nowe układy polityczne, gospodarcze itp. Świat staje się bardziej powiązany.

 Cechy globalizacji:

àludzie uświadamiają sobie, że świat jest całością (Robertson)

àstosunki ludzkie zostały pozbawione zagnieżdżenia; wszystko zostało naruszone, otwarte, światowe, nic    nie jest w miejscu (H. Siebers)

àodterytorialnienie - oderwanie od terytorium (M. Pietraś)

àjest wyraźnie widoczna w technologii, informacji, gospodarce, ekologii, tworzeniu się społeczeństwa obywatelskiego, powstawaniu koncernów, dzięki którym rozwija się komunikacja (U. Bech)

Nie ma kultury globalnej, ale kształtują się pewne cechy widoczne na całym świecie. Globalizacja nie tworzy jednej kultury dla całego świata.

Cechy, dzięki którym możemy rozróżnić kultury:   komercjalizacja, innowacyjność, kreatywność.

Cechy spotykane w różnych częściach świata:       

1. Zjawisko dychotomiczne (z jednej str. ujednolicenie kultur a z drugiej  ich rozróżnienie(np. coca-cola, jeansy laptopy, ale w różnych krajach są różnie używane)

2. Instytucjonalizacja i uczestnictwo w kulturze przed tworzeniem kultury: coraz więcej ludzi kształci się, by tworzyć kulturę dla innych, powstaje także bardzo wiele instytucji w tym celu, by organizować kulturę.

3. Spektakularność i gwiazdorstwo (nowoczesna technologia ułatwia stworzenie widowiska; im większy spektakl, tym ciekawszy. Guy Debord: jest tworzony z powodów biznesowych i ciekawości ludzi. Spektakl jest zaplanowanycją, nie odzwierciedla rzeczywistości (tworzy wirtualną rzeczywistość); banalizuje ją, dlatego gdy w mediach będzie coraz więcej spektakli, zatracimy rzeczywistość. Ma swoją ważną osobę: celebry tę. Cechy celebryty:

-Nie ma własnej osobowości, wciela się w nowe role, potrzebne dla spektaklu

-Wieloopcyjny – nie ma własnych norm, wszystkie są podyktowane przez spektakl; często się sprzedaje i dostosowuje do sytuacji (ale! Nie jest „tani”)

-B. ważna jest jego cielesność, bo przez nią wpisuje się w pamięć odbiorców (aby go lubili i zapamiętali jego cechy charakterystyczne)

-Nie przekazują rzeczywistości taką jaka ona jest, tylko kreują ją; preferują wygodę, zadowolenie z życia, wartości materialne

-Odsłaniają dla publiczności najbardziej intymne sfery życia, aby zaciekawić; zjawisko „podglądactwa”

Wartości prezentowane przez celebry tę:

  Wartości nie powiązane ze sobą

Starają się zburzyć hierarchię wartości, jaką ludzie już posiadają

  Celebryci są dla ludzi źródłem wiedzy we wszystkich dziedzinach życia; ludzie przejmują ich wartości zewnętrzne; mają przyciągnąć ludzi do określonego programu

   Zmienność wynikająca z globalizacji powoduje nastawienie młodych ludzi na przyszłość; ideologia skutecznego działania (liczą się zyski, efekty, a nie wkład włożony w pracę); skuteczność to przeszkoda dla dziedzictwa i komunikacji między pokoleniami

    Zachowana aksjologia, porządek jest zburzony, występuje różnorodność (postmoderniści odrzucili istnienie prawdy absolutnej, wprowadzili relatywizm poznawczy i odrzucili dobro). Każde słowo jest znakiem otwartym (każdy może je inaczej zrozumieć). Postmoderniści wprowadzili doraźną satysfakcję (człowiek musi być otwarty i tolerancyjny, nastawiony na zmiany), nie ma niczego stałego tylko zmienność. Człowiek zaczyna tracić  sens istnienia w tym świecie, wszystko zależy od kontekstu. Wielość i fragmentaryczność informacji w mediach.

   Dominacja konsumpcjonizmu i przyjemności (dzięki globalizacji mamy mnóstwo produktów i usług coraz lepszej jakości, ale chodzi przede wszystkim o zysk, a nie o to by żyło się lepiej). Media ciągle przekonują ludzi, że ciągła wymiana dóbr służy ich rozwojowi. Dlatego korzystamy z nowych usług, które nie są nam potrzebne. Ludzi trzeba uczyć bycia konsumentem (Z. Bauman: szybkie zapominanie)

   Iluzyjność wzmacniana przeżyciem (media pokazują nam obrazy zmontowane, a nie rzeczywiste, które nasycone są różną formą przyjemności. Człowiek ma problemy z pokonywaniem trudności życiowych; kształtuje się kultura doznań, przeżyć, przyjemności – te potrzeb stają się silniejsze niż potrzeby poznania (zjawisko niekorzystne))

   Areligijność (wartości rel. są słabo przekazywane; media nie są religijne. A jeśli już dotykają tego tematu to są one wypłukane z sacrum – wytłumaczone pobieżnie; są pewnym ozdobnikiem, dekoracją. Zauważalne jest to w kulturze europejskiej. Desakralizacja świadomości. Religia jest traktowana jako coś nieistotnego – tylko człowiek ma jakąś wartość i wszystko kręci się wokół niego. Im społ. nowocześniejsze, tym mniej w nim religii. Areligijność może przerodzić się w antyreligijność, a czasem w antykościelność.)

   Wybujały indywidualizm (indywidualizm jest ważny bo podkreśla wartość osoby ludzkiej. W orientacji niechrześcijańskiej indywidualizm to wyzwolenie się, uwolnienie od autorytetu i odpowiedzialności za kogoś, a nie tylko za siebie [np. przedsiębiorcy, przewodniczący partii]. Osłabia to chrześcijaństwo, bo nie dbamy o bliźniego tylko o siebie. Możemy wybierać i być odpowiedzialni za nasze wybory, ale nie jesteśmy do tego przygotowani).

Nie ma kultury globalnej ale są pewne uniwersalne cechy:

-   Kultura tworzona jest przez społeczeństwo, każda grupa tworzy swoją kulturę – nie ma podmiotu, który mógłby wytworzyć kulturę globalną.

-     Elementy tworzące kulturę są zwartym systemem, mają ład aksjologiczny: wspólne wartość. Nie ma tego patrząc na cały świat.

ŻYWOTNOŚĆ KULTUR NARODOWYCH I GRUP MNIEJSZOŚCIOWYCH:

„Każdy naród ma swoje państwo” (Traktat Wersalski 1919). Polska uzyskała państwo, bo była silnym narodem, oparła państwo na idei narodu. Doprowadziło to do powstania nacjonalizmu niemieckiego i rosyjskiego. Powstała koncepcja by nie wiązać tak silnie państwa z narodem. Zaczęła tą koncepcję lansować UE. Zaczęto także skupiać się na roli regionu, wyodrębniły się grupy etniczne; inaczej akcentowana jest kultura narodowa.

NARÓD: ma pochodzenie polityczne (silne państwo)/ kulturowe (słabe państwo)/ naturalne (błąd!)

àpolit: naród formułował się wtedy, gdy była władza polityczna i to ona zaczęła tworzyć naród, porządek prawny i przez to utworzyło się państwo (badacze francuscy). 

ànaród to wspólnota naturalna (przez ludzkie skłonności do życia społecznego, naród powstaje na bazie wspólnego języka i woli osiągania wspólnych celów. Do narodu nie należy się z własnej woli; rodzimy się w nim . naród posiada własną tożsamość, kolektywne myślenie, wspólną wolę działania) i polityczna (badacze niemieccy)

 àkult: naród kształtowany jest bez jednego języka, kultura stanowi podstawę do kształtowania się narodu; naród żyje dzięki swojej kulturze (narody małe, które przetrwały bez swojego państwa). Elementy kult. zw. z narodem:

-Terytorium (zbiorowość, mieszkająca na danym terytorium; staje się wtedy przestrzenią społeczną tej narodowości; w przestrzeni b.ważny jest krajobraz [rzeki, zalesienie, konfiguracja terenu]). Zbiorowość sama urządza swoje terytorium, wg wyobrażeń, gustów, talentów. Uzupełniają wytwory natury symbolicznej.

-System komunikacji (posiada go zbiorowość, która nie jest jeszcze narodem; wszyscy posługują się takimi znakami, jakie rozumieją, mają ten sam język werbalny [mowę]. Czasem kraj posługuje się kilkoma językami, np. gdy jest podzielony na kilka części. Ważny jest także język symboli, które są ważne dla całej zbiorowości)

-Wspólny los, świadomość wspólnych dziejów (te wydarzenia mogą być zarówno pozytywne jak i negatywne, mogą być wywołane przez naturę albo członków danej zbiorowości)

-Posiadanie różnych form autorytetu (zbiorowość ma własną strukturę i system zależności)

Na bazie tych elementów w zbiorowości kształtuje się świadomość narodowa (osobowość narodowa/ tożsamość/samookreślenie narodowe/nacjonalizm), czyli wiedza o przynależności do określonej zbiorowości, która staje się narodem. Jest to świadomość wspólnych dziejów, więzi i pozytywne ocenianie mojej przynależności do danego narodu. Pamięć i przekaz są najważniejszymi elementami świadomości. Owa pamięć przechowywana jest w dokumentach, kontaktach ze znajomymi itp. Integruje wszystkich ludzi z danego narodu. Bez świadomości nie ma narodu. Kształtuje się ona stopniowo. Jest dynamiczna; może osiągać pełnię albo słabość.

                W Europie kształtowała się od XVIIw., a w pełni w XIXw. Polska: od XIVw., w XVIIIw. osiągnęła pełnię (była zauważalna): od stanu szlacheckiego  do warstw niższych: chłopstwa i mieszczaństwa. W XIXw. mimo zaborów kształtowała się nadal, a po zaborach jeszcze bardziej się umacniała. Świadomość była związana z dążeniem do niepodległości w ramach II wojny światowej i PRLu.

                Naród ma zdolność do samorozwoju, dlatego naród chce mieć swoje państwo, bo uważa, że będzie mógł się sam rządzić. Ogromną rolę w narodzie odgrywają elity, które tworzą komunikację społ. i zasady, którymi społ. ma się kierować.

Mniejszościowe grupy narodowe i etniczne:

GRUPA ETNICZNA – zbiorowość, która nigdy nie posiadała i nie posiada państwa, natomiast ma swoją kulturę, którą różni się od innych zbiorowości. Może istnieć w ramach swojego narodu, ale może też funkcjonować w innym państwie i narodzie. Gr. et. upominają się o życie swoją kulturą i wartościami, gdy przebywają w innym państwie. Dopominają się coraz większych swobód, broniąc swojej kultury. !Świat się różnicuje i różne grupy etniczne będą mieszkać w różnych państwach.

Mniejszość etniczna jest wyodrębniana na podst. odmienności rasowej, kulturowej, językowej. Mają 3 znaczenia:

-   Webber: Zbiorowość jednostek, które są przekonane, że pochodzą od wspólnego przodka, mają swoje zwyczaje, przynależność nie jest kwestią wyboru, tylko z urodzenia; przekaz kulturowy odbywa się na drodze międzypokoleniowego kontaktu oraz przez instytucje. Może funkcjonować w dwojakiej formie:

               1.Gdy ma państwo i staje się narodem;                2.Gdy jest mniejszością regionalną i nie ma swojego państwa

-     Nigdy nie miała swojego państwa, ale ma własną kulturę, może mieć też autonomię; funkcjonuje w państwie, które jest wieloetniczne.

-     H.Kubiak: Zbiorowość, która wyróżnia się odmiennością kulturową, żyjąca na terytorium, na które przybyła ta; grupa etniczna emigrantów

      

Rozumienie w Polsce: (Ustawa z 2005r.) Mniejszością narodową jest grupa obywateli polskich, która spełnia warunki:

1.Jest mniej liczebna od pozostałej części obywateli RP

2.W sposób istotny odróżnia się od pozostałych językiem, kulturą i tradycją

3.Dąży do zachowania swojego języka, kultury i tradycji

4.Ma świadomość własnej wspólnoty narodowo-historycznej, jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę

5.Jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium RP co najmniej 100 lat

6. Utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, czyli ten naród ma własne państwo

Mn.narod. w Polsce: białoruska, czeska, litewska, ormiańska, żydowska, niemiecka, rosyjska, słowacka, ukraińska.

Mn.etniczne muszą spełniać 5 w/w pkt; nie 6.: nie mają państwa. Są to: Łemkowie, Romowie, Tatarzy, Karaimi.

               

Mamy ponad 270 grup etnicznych (20% mieszkańców Europy). Europę da się podzielić na 7 klas ze względu na to ile jest w nich mniejszości etnicznych:

-    Państwa monolityczne: niewiele państw etnicznych; gr. narodowa: 97,5% (Polska, Hiszpania, Portugalia)

-      Państwa jednolite: gr. narodowa:  95% (Dania, Węgry, Grecja, Holandia, Niemcy itd.)

-      Grupa dominująca: gr. narodowa dominuje: 85-95% (Włoch, Czechy, Finlandia, Islandia itd.)

-       Państwa większościowe: gr. narodowa: 75-85% (San Marino, Rosja, Litwa itd.)

-    Państwa przeważające: gr. narodowa: 65-75%  Ukraina, Luksemburg, Estonia, Szwajcaria)

-    Państwa wielonarodowe: gr. narodowa/podstawowa: 50-65% (Macedonia, Belgia, Lichtenstein itd.)

-    Grupa inwersyjna (?): gr. narodowa: mniej niż 50% (Monako, Bośnia i Hercegowina, Andora)

Taką ilość grup etnicznych i mniejszościowych zawdzięczamy: zmianą granic (z tego powodu staliśmy się państwem monoetnicznym i monoreligijnym), emigracją (działają dwukierunkowo: powodują zwiększenie lub zmniejszenie się gr. mniejszościowych, a czasem też tworzą się nowe grupy, np. Turcy w Niemczech – ok. 7mln), odrodzenie świadomości narodowej (na skutek globalizacji; upowszechnianie się nowej ideologii wartości swojego narodu, budzi się świadomość pochodzenia i budzi się gr.etniczna, która kiedyś ucichła)

Większość państw nie radzi sobie z tak dużą grupą ludzi odmiennych etnicznie. Trudno jest znaleźć rozwiązanie tego problemu. Większość państw deklaruje politykę odmiennych grup etnicznych i narodowych.

Jest wiele rodzajów takiej integracji:

àFrancja: nie dopuszcza innych języków: obowiązuje wszędzie francuski. Z pozycji prawa międzynarodowego jest to złamanie praw mniejszości (Francuzi uważają że ich Rewolucja Francuska była na tyle postępowa, że teraz mogą sobie pozwolić na wprowadzenie takiej zasady). Wg Francuzów język to narzędzie do wejścia w kulturę; jest to narzędzie ideału republikańskiego. Domagają się by każdy posługiwał się ich językiem, bo tylko wtedy może stać się pełnoprawnym obywatelem.

àNiemcy: przyjęli politykę integracji, ale w rzeczywistości jest to polityka segregacji (wyłapują ludzi najbardziej zdolnych i ich uważają za pełnoprawnych obywateli). Kiedyś każdy kto rodził się na terenie Niemiec był od razu uważany za Niemca, dziś pochodzenie zależy od jego rodziców. Coraz trudniej jest dostać obywatelstwo niemieckie.

àAmeryka, Kanada (państwa emigracyjne): napływ ludzi z innych kultur. Koncepcje na rozwiązanie problemu:

1.tygiel kulturowy (wszystkie państwa powinny się wymieszać i powstanie wtedy nowy obywatel amerykański)

2.konwergencja kultur i globalizacja kultury (należy kultury ujednolicić na bazie jednej kultury podstawowej:)

- kultura państwowa to ta państwotwórcza, np. polska

- kultura państwowa ma być tworzona na podstawie kultury ogólnoświatowej (kosmopolici)

Obie koncepcje nie sprawdziły się i powstała nowa: wielokulturowości (kultur nie da się likwidować, różnorodność kultur jest potrzebna. Kultura jest zawsze czyjaś. Dostrzeżono w końcu piękno i pożyteczność w różnorodności kultur). Wielokulturowość stała się zasadą polityki wewnętrznej (konstytucyjnie po raz I w Kanadzie w 1971r.).

W latach 60. pojawiły się w Kanadzie konflikty kulturowe, ale dzięki interwencji  premiera państwo się nie rozpadło na dwa i ogłoszono, że Kanada jest państwem wielokulturowym. Następnie: Australia, USA i Szwecja. Polska: 1992r.

àUE: stoi na stanowisku wielokulturowości: jest wspólnotą państw, obywateli, wielu kultur. Dokumenty:

-Traktat amsterdamski (paragraf 151 „Wspólnota Europejska przyczynia się do rozkwitu kultur w różnych dziedzinach życia”)

-   Traktat nicejski (art. 22 „UE szanuje zróżnicowanie kulturalne, religijne i językowe”)

- Traktat z Maastricht (UE mówi, że każdy ma prawo do swojego języka, kultury i religii ! )

W kulturze pojawia się życie pewnej grupy ludzi, których twórczość musi być szanowana. Wszystkie kultury światowe są częścią ogólnego dorobku kulturowego całego świata. Wielokulturowość jest osadzona w grecko-rzymsko-chrześcijańskiej filozofii, ponieważ podkreśla wartość, jaką jest różnorodność kultur. Ludzie się rozwijają i uczą przebywając wśród ludzi z innych kultur.

               

Zasady działania modelu wielokulturowości w skali międzynarodowej:

-  Wszystkie narody, grupy etniczne mają jednakowe, podstawowe prawa zasadnicze. Kultury się uzupełniają i rozwijają, dlatego żadna grupa etniczna nie może być skazana na zagładę. Każdy człowiek rozpoczyna swoje życie w niewielkiej grupie, ona się poszerza, ale nieznacznie, członek nie rozwija się od razu jako obywatel Europy czy świata, ale małej społeczności lokalnej.

-     Postawa szacunku dla innych kultur; odrzucenie podziału na kultury wyższe i niższe czy bogate i biedne, rozwinięte lub mniej; kiedyś dochodziło przez to do grabieży kultury

-  Dialog międzykulturowy polega na tym, że likwiduje postawę izolacji (nie można mówić, że tylko moja kultura jest dobra) a wprowadza dobre relacje z innymi kulturami; trzeba dawać od siebie to, co najlepsze i brać od innych cenne cechy.

-     Polityka kulturalna UE powinna mieć formę mecenatu, nie nadzoru; decydenci nie powinni utożsamiać się jedynie z własną kulturą, ale także z innymi, które wiele wnoszą.

-   Między kulturami powinna być wymiana i współtworzenie i instytucjonalizacja wzajemnych kontaktów kulturowych. Poprzez próbę poznania ważnych elementów z innych kultur niż własna i wspólne tworzenie jest ważnym elementem; próba łączenia istotnych elementów danych kultur (programy: Kalejdoskop, Kultura 2000, Stolica Kulturalna Europy)

W państwie wielokulturowym:

- Różne grupy kulturowe mają te same prawa w ramach państwa, jednostki z mniejszych kultur muszą jednak odnaleźć się w kulturze ogólnospołecznej, czyli muszą uczestniczyć w dwóch kulturach.

- Grupy mniejszościowe powinny wykazywać troskę o swoją kulturę, troszczyć się o utrzymanie swojej tożsamości

-Polityka kulturalna powinna być w formie mecenatu (państwo nie lekceważy kultur mniejszościowych, ale wspiera inicjatywy twórcze innych)

-  Mniej instrumentalne traktowanie kultury; państwo nie wyzyskuje problemów etnicznych dla swojej polityki, twórcy nie mogą być kupowani przez podmioty gospodarcze

Czynniki rozwoju kultur narodowych i mniejszościowych:

- zbiorowość narodowa powinna określić centrum swojej kultury (im jest bogatsze, tym bardziej kultura ma szansę na rozwój)

- umiłowanie swojej kultury, uznanie jako ważnej

- żywotność przedmiotów i zachowań symbolicznych

- umiejętność wiązania czasu (obecnie żyjemy w teraźniejszością, ale powinniśmy pamiętać o przeszłości)

- pozytywny obraz własnego narodu, swojej kultury (każda kultura ma swoich teoretyków: ludzi, którzy lepiej znają swoją kulturę i to oni tworzą elitę i bez niej kultura się nie rozwija)

- pielęgnowanie własnego języka werbalnego i pisemnego

ŻYWOTNOŚĆKULTUR W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ W PROCESACH JEDNOCZENIA SIĘ EUROPY

Podstawą tożsamości państw członkowskich UE są:   -zasada demokracji przedstawicielskiej;

-rządy prawa;    
-sprawiedliwość społeczna;       
-poszanowanie praw człowieka

Kraje zachodnie uważają, że są na wyższym etapie rozwoju (kulturowo, gospod.),
wschód: słabszy i biedniejszy.

Renata Szumska – Europa Wsch. jest kontrowersyjna pod względem granic, cech kulturowych. Większość autorów jednak twierdzi, że Europa środkowo-wschodnia istnieje: Kundera, Masarik, A. Tyszka, H. Salmana

Thomas Masarik – Przestrzeń Europy Środkowo-Wschodniej wyznaczają okupacje;
obszar od Morza Egejskiego

po Bałtyk; Czechy, Słowacja, Serbia, Chorwacja, Polska; Te narody po I WŚ uzyskały niepodległość

Milan Kundera – granice Europy Śr-Wsch wyznacza dawna monarchia habsburska, a po II WŚ ustrój

socjalistyczny; Czechy, Słowacja, Polska, Węgry; uważał, że oddziela się od wschodniego barbarzyństwa

(czyli od ruchu rosyjskiego)

Europa Środkowo-Wschodnia – obecnie obejmuje kraje pomiędzy językiem niemieckim,
a rosyjskim; Słowenia,

Rumunia, Bułgaria, Estonia, Łotwa, Czechy, Słowacja, Węgry, Albania, Białoruś, Ukraina, Litwa, Polska;

grupa Wyszechradzka: Polska, Czechy, Słowacją, Węgry; grupa wileńska: reszta.

Cechy krajów Europy Środkowo-Wschodniej:

-nie jest to region jednolity;

-łączy je chrześcijaństwo
 (w różnych wersjach: katolicy, protestanci, prawosławni);

-krzyżują się kultury wschodu i zachodu,
mozaika etniczna;

-występuje nieufność do polityki
Niemiec i Rosji;

-chcą stworzyć potęgę gospodarczą;

-wykazują dziś duże zróżnicowanie;

-są to kraje niewielkich narodów,
oprócz Polski, były w ciągłym zagrożeniu,
długo nie miały swojej państwowości

-w większości mają cechy peryferyjności,
brakuje w Europie śr-wsch. Metropolii

-nieufność do historii (było wiele
 ważnych wojen, ale zostały niedocenione)

-niestabilność elit politycznych, moralnych,
gospodarczych i niespójność elit kulturalnych,
administracyjnych, politycznych (nie mają
 ugruntowanej pozycji)

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej przechodziły 4 okresy:

-Gdy nie należały do UE starały się zachować swoją kulturę, gospodarkę, cechy narodowościowe; wszyscy

      chcieli przetrwać

- Okres wyzwalania się z pod władzy Rosji, zakończony sukcesem

-   Starania do wejścia w struktury NATO i UE

-   Obecny, okres szukania swojego miejsca w UE

W okresie 2 i 3 szczególnie widoczna była solidarność tych krajów: grupa Wyszehradzka (Polska, Czech, Słowacja, Węgry); grupa wileńska (reszta). Te kraje chciały stworzyć potęgę gospodarczą; wykazują duże zróżnicowanie, mimo tego że są w NATO i UE. Kraje Europy Wsch. są niewielkie (oprócz Polski), były w ciągłym zagrożeniu (niepewność), długo nie miały swojej państwowości,  silny jest jedynie naród; w większości mają cechy peryferyjności cywilizacyjnej (brak dużej metropolii, która byłaby centrum życia).

Cechy krajów Europy Wsch. (Charles Gati): duchowe: rozczarowanie co do krajów Europy Zach., koncentracja na przeszłości, spolaryzowana kultura polityczna, deficyt przywództwa, brakuje wiary polityków,

polityczne: odzyskiwanie niepodległości, niestabilność elit ,nieufność do historii; wejście na drogę pluralizmu i wolnego rynku; duże zróżnicowanie kulturowe.

kulturowe: -ważność kultury (dzięki niej społeczeństwa istnieją, ona je utrzymała); umiłowanie wolność (ceniona wartość, bo często była tracona); w tym rejonie zmienił się ustrój z komunizmu na demokrację w sposób bezkrwawy; głęboka tradycja tolerancji niewerbalnej; religijność  (przekonania religijne są bardzo żywotne (z wyjątkiem Czech); jest zaangażowana społecznie i politycznie; Kościół był oparciem dla walki o niepodległość); różnorodność etniczna, narodowa, religijna, światopoglądowa; wrażliwość na wartości podstawowe; rodzina odgrywa bardzo ważną rolę; indywidualizm uspołeczniony; kultura wybaczania i pojednania;  ciągła odbudowa pamięci historycznej.

KULTURA REGIONU

REGION -  społeczność stanowiąca najszerszą wspólnotę terytorialną. Ma wspólny los, cechy geograficzne, gospodarcze a ludność wykazuje spójność w realizacji interesów i wspólnych celów. 1789 - pierwsze użycie terminu; zainteresowanie regionami nastąpiło w XIX w (Kolberg, Glober) a nasiliło się w XX w związku z rozwojem globalizacji i obawą o zanik kultur. Rozwijała się też władza centralna która stwierdziła że prościej będzie kierować mniejszymi regionami.

 3 elementy pojęcia: teren (wzgórza, łąki, lasy – pomagają wykreślić granice regionu), ludzie (stroje, architektura, tradycje, budowle, język), wytwory ludzi związane z terenem (ludzie tworzą rzeczy charakterystyczne dla regionu.

Zjawiska związane z regionami:

- Decentralizacja – rozbić państwo na mniejsze regiony aby lepiej nimi kierować

-  Autonomiczność – władza centralna jest po to aby pomóc regionom które nie są w stanie same się rozwijać, ale niektóre radzą sobie same (Włochy, Niemcy – ich wszystkie regiony są autonomiczne)

Czy autonomiczne regiony zagrażają rozbiciu państwa?  Zależy to od takich czynników:

- wewnętrzna polityka państwa (czy nie jest krzywdząca)

- pozycja państwa na świecie (jeśli słabe, regiony dążą do uniezależnienia)

- układy międzynarodowe

- dynamika rozwoju regionów (jeśli szybka to będą chciały być autonomiczne)

- przeszłość

- znaczące osobistości, politycy, osoby sprawujące władze

3.  Podmiotowość

Polska po 1989 przystąpiła do Regionalizacji kraju. Powstało 17 regionów które połączone potem w 4 grupy – województwa centralne,  zachodnie, wschodnie, południowe. Przyświecały 2 idee: -jednostkami mniejszymi lepiej kierować i – lepiej widać rezultaty w mniejszych regionach. Po 89 zaczęto pracować nad podziałem administracyjnym; w 1999 podzielono kraj na 16 województw.

Zastrzeżenia do podziału – zdecydowały układy polityczne (obok mocnych powstały małe i słabe województwa których nie powinno być; lubuskie, opolskie, świętokrzyskie) – funkcjonuje błędna polityka lokomotyw rozwoju (wspiera się województwa najsilniejsze a nie interesuje słabymi; Polska przyjęła ja wchodząc do UE) – regiony kulturowe są nierównomiernie dofinansowane (miejsca kultury w regionach silniejszych są lepiej dofinansowywane)

EUROREGIONY – regiony trans graniczne. Szukano regionów które mogłyby poprawić relację między państwami. Zaczęto tworzyć euroregiony, w których występowały wspólne działania gospodarcze i kulturowe (Shlaphe? – premier Brandenburgii jako pierwszy opracował plan współpracy między Polską (lubuskie) a Niemcami. Na mocy gospodarki: Polska- siła robocza i surowce, Niemcy- dystrybucja. Euroregion stał się wzorem dla innych, jest ich teraz 18 – Nysa, Karpacki, Niemen, Bałtyk, Śląsk Cieszyński, Beskidy, Puszcza Białowieska, Łeba, itd.)

Czynniki rozwoju regionów i euroregionów:

1-    Gospodarczy (Ernest Hass uważa, że jest najważniejszy)

2-       Więzi polityczne (Lindberg, Scheirgold?)

3-      Współpraca wieloczynnikowa ( powinna rozwijać się komunikacja i być wspólna władza)

4-       Liderzy (Deutch – gdy elita dochodzi do porozumienia lepiej nawiązać współpracę

Cechy kultury w regionie: - nie powinno być rywalizacji między regionem a ogółem (chodzi a kulturę), - kultura narodowa wprowadza regionalną do obiegu światowego

KULTURA W LOKALNYM ŚWIECIE    

Cechy:

-Terytorium społ. lokalnej jest ściśle zakreślone i niewielkie; mieszkańcy spotykają się  ze sobą bezpośrednio, styczności mogą być albo uregulowane (bazują na funkcjach jakie pełnimy w danej społeczności) albo nieuregulowane (spotkania przypadkowe, spontaniczne); poznajemy się w tej styczności i oceniamy nawzajem

-Ludzie społ. lokalnej gospodarują terytorium na swój sposób, wyobraźnie, wiedzę; zawiera się w tym wizja przyszłości i możliwości finansowe; mieszkańcy na ogół akceptują te same wartości i normy, wzory zachowań, obyczaje, mają wspólną aksjologie (podstawy do wartościowania), poczucie bezpieczeństwa; ludzie włączają się we wspólne działania – mają poczucie wspólnotowości i odrębności co do innej spol. Lokalnej

Społeczność lokalna (Szczepański)- zbiorowość której członkowie są połączeni więzią na terytorium zamieszkania uważanym za wspólne i więzią podobnych lub wspólnych związków z tym terenem

Co odróżnia ją od innych? – kultura która ściśle związana jest z historią, wydarzeniami, problemami wspólnie rozwiązywanymi; kultura małego kręgu ma specyficzne cechy

Cechy kultury lokalnej:

- związana jest z naturą, przyrodą, konfiguracją terenu

-powstały z zapożyczeń i z kultury masowej

- powstaje na bazie bezpośredniego kontaktu kulturowego (ludzie muszą być zintegrowani to wtedy kultura ma charakter bardziej dynamiczny i twórczy)

- holizm?; kultura obejmuje całość życia – duchowego, materialnego, itd.

-jest całościowa w sensie społecznym (wszyscy biorą w niej udział)

- rodzinność i wspólnotowość (rodzina podstawą tworzenia społ. lokalnej)

- sakralność; na treść i formę kultury silny wpływ wywiera religia i zasady życia religijnego a także Kościół i duchowieństwo; wydarzenia religijne mają duży wpływ na życie społeczne

- aksjologiczność; ważne są wartości których ludzie starają się przestrzegać; kontrola społeczna w oparciu o wyznawane normy

- realizm życia, prostota formy; w kulturze odbija się całość życia społ. lokalnej w najprostszej formie

- charakter osobowy; przeciętny mieszkaniec ma wrażenie że tworzy kulturę lokalną

- niekomercyjność; tworzona jest przez miłośników którzy nie biorą za to pieniędzy, drobne opłaty ale nie dla zysku

- poczucie odrębności i ważności; mieszkańcy cenią to że mają swoich świętych, bohaterów, swój styl

- różnorodność – różnorodność w swoich kulturach (dla jednych ważne palmy w Niedziele Palmową dla innych szopka w Swięta Bożego Narodzenia)

Funkcje kultury społeczności lokalnej:

1-      Dzięki kulturze mieszkańcy są związani ze swoją społ. lokalna, zintegrowani, mają coś w stylu „prywatnej ojczyzny” co znają i jest im bliskie

2-       Stymulująca; Dy ma swoją kulturę to stymuluje ludzi w kierunku rozwoju, zachęca do pewnej działalności

3-      Selektywna ; ludzie łatwiej dokonują selekcji kultury popularnej i wybierają z innych tylko to co jest ważne a odrzucają to co niszczące i płytkie

-      Różnicowanie i dynamizowanie kultury regionalnej; zostaje ubogacona, kultura regionalna może wprowadzać pewne wzorce do ogólnospołecznej

Dlaczego kultura lokalna ostatnio ucierpiała?:

1-      Zbyt długo trwał PRL, wbrew nazwy tępił to co ludowe bo było to związane z przeszłością, chrześcijaństwem i tradycją; chciał budować wszystko od nowa

-       Bierność i osłabienie poczucia i społ. małej lokalnej; mają poczucie niższości i zacofania

-      Załamanie się stabilności społ. lokalnej; ludzie ze wsi emigrowali do miast, po II wojnie światowej nastąpiła degradacja ludzi bogatych, władzę przejęli ci należący do niższej kategorii

4-       Miski poziom życia w małych społ. lokalnych; ludzie skupiają się na podwyższaniu standardów życie i nie mają czasu na rozwój kultury

5-       Niedorozwój zainteresowań kulturalnych, zainteresowań teatrem, filharmonią

-       Wprost niekontrolowane otwieranie się na kultury obce (zasada Glogera: obce znać dobrą rzeczą jest, swoje – obowiązkiem)

-       Aksjologiczny chaos

-       Gwałtowny rozwój elektronicznych mediów i środków i nieumiejętne ich używanie (służą do pomocy i tworzenia mediów obcych)

9-       Brak autorytetów moralnych (szukamy obcych, nie doceniamy swoich)

10.   Silne nastawienie komercyjne w dziedzinie kultury (potrzebuje nakładów finansowych).

By kultura się rozwijała:

- musi istnieć choć mały stopień zintegrowania wśród ludzi (więź)

- ludzie muszą mieć poczucie wartości, odrębności wobec innych kultur

- w społ. lokalnej musi istnieć i rozwijać się infrastruktura społ-kult (szkoły, instytucje, lokale, pomniki, kaplice itp.)

RODZINA TWÓRCĄ I PRZEDSTAWICIELEM KULTURY

Relacje rodzinne zaburza:

-upowszechnienie się indywidualistycznej koncepcji człowieka i postulaty samorealizacji (ktoś nie ma siły na problemy rodzinne, stara się uwolnić)

-duża ruchliwość przestrzenna i społeczno-zawodowa ludzi

-mała liczba dzieci w rodzinie

-rozwój stowarzyszeń i organizacji, które dają jednostkom duże możliwości rozwoju

-pluralizm wartości, norm, gustów, w odniesieniu do życia małżeńsko-rodzinnego

-rozwój postaw konsumpcyjnych, wygoda, łatwość życia

-propagowanie poglądu, że rodzina jest sprawą prywatną

Alternatywne formy do życia rodzinnego:   -życie w pojedynkę;     -życie wspólne bez zawarcia związku małżeńskiego

-życie pary małżeńskiej z wykluczeniem dzieci                        -życie na sposób rodzinno-małżeńskie osób tej samej płci

-życie pary osób odmiennej lub tej samej płci traktujących się jak małżonków, ale nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego

Wraz z rozwojem oświaty osłabła socjalizacja pierwotna. Socjalizacja wtórna tworzy się poza rodziną i dzieje się tak współcześnie (czerpiemy wzorce poza rodziną). Rodzina stała się mniejsza, dwupokoleniowa i nie ma komu przekazywać wzorców. Kultura nie może być przekazywana gdy nie ma więzi między ludźmi.

Rodzina to grupa: -powszechna, -naturalna, -podstawowa

Granice, kto należy do rodziny: -małżeństwo, -pokrewieństwo naturalne, -adopcja

Wyodrębniona przestrzeń własna rodziny – przestrzeń ta jest zamknięta, prywatna, każdy sam może tą przestrzeń zagospodarować, w tej przestrzeni każda rodzina ma swoją kulturę.

Rodzina:       -uczy świata, poznania ludzi;

-atrybut człowieka, coś trwałego w życiu ludzkim;

-wyraźnie naznaczona nazwiskiem;

-zróżnicowana wewnętrznie poprzez pozycje i role;

-kontakty w rodzinie są bezpośrednie;

-pokazuje zdolność do uznania i zrozumienia;

-wprowadza w świat znaczeń;

-mamy zaufanie do osób z rodziny i od nich czerpiemy informacje;

-wprowadza w działanie;

-stawia różne cele i zadania, wszyscy są w nie wciągnięci;

-jest selektorem i interpretatorem życia społecznego;

-leczy zranienia w życiu, przywraca psychikę do równowagi;

-przekazuje dziedzictwo kulturowe swoim członkom;

Wartości w kulturze polskiej:

1. Rodzinność, poczucie wspólnotowości

2. Wartość domu – wzór polskiego domu wykształcił się na podstawie domu szlacheckiego; dwór był miejscem schronienia, odpoczynku i wzajemnej pomocy; dom nie był wyizolowane, był otwarty na życie publiczne;

3.   Wysoka wartość dziecka – dziecko to wartość wyjątkowa; jest to zasługa katolicyzmu, który tą wartość podkreśla

4. Wysoka pozycja kobiety – matki, żony; w Polsce kobiety od zawsze miały wyższą pozycję niż w innych krajach; od 1918 roku mają równie praw wyborczych; często same wychowywały dzieci, były głową rodziny, bo mężczyźni byli na wojnie; kobieta cieszyła się szacunkiem, ale też wiele obowiązków na nią spływało;

5. Religijność – silnie ugruntowana (specyficzne cechy:  ma bardziej przeżyciowy niż racjonalny charakter; mniej skupiamy się na rozumieniu, a bardziej na emocjach i przeżyciu; silnie związana z rodziną; związana wszechstronnie z narodem; występuje silny kult Matki Bożej)

6      6. Racjonalność dopełniona emocjonalnością (przegrywamy w negocjacjach, kierujemy się głównie emocjami, ale nie jesteśmy pozbawieni racjonalności: uczuciowość wzbogacana racjonalnością)

7        7.  Intymna otwartość (w krajach zachodnich istnieje podział na to co prywatne [dom] i na to  co publiczne [np. restauracje] i np. nie przenosi się pracy do domu, a w Polsce z domu robimy dalsze miejsce naszej pracy)

8       8.   Gościnność (cechy polskiej gościnności: otwartość na gościa i jego potrzeby; radosne przeżywanie obecności gościa w domu; ofiarność na rzecz gości; bogate formy okazywania szacunku gościom)

9       9.   Indywidualizm uspołeczniony (poczucie dużej niezależności: nie lubimy szefów, duży krytycyzm wobec władzy)

10.   Poczucie godności i honoru (dawniej było mocniej widoczne)

111  Suwerenność, wolność, patriotyzm

12  Łatwość przebaczania, brak mściwości

13     Demokracja, obywatelskość (krytycyzm wobec władzy)

14     Poczucie służby, gotowość do poświęceń

15     Otwartość na inne kultury, tolerancja (6 źródeł polskiej tolerancji: 1.Dominacja wartości chrześcijańskich; 2.Wieloetniczność; 3.Różnorodność religijna; 4.Sąsiadowanie z kulturą zachodnią, wschodnią i arabsko-turecką; 5.Nieabsolutystyczny typ władzy; 6.Długi okres braku własnej państwowości – otwartość na kultury zaborców, abyśmy mogli istnieć)

16     Łatwowierność; brak realistów (łatwo  wierzymy Bożej Opatrzności – mało robimy)

17     Polski język (szybko go wykształciliśmy i oczyściliśmy z naleciałości łacińskiej; XVIII/XIX – język urzędowy)

Uwarunkowania rodziny sprzyjające przekazywaniu kultury:  

à odpowiedni standard życia

à wewnętrzna atmosfera rodziny (im bardziej pozytywna, bogatsza więź uczuciowa, tym więcej do przekazania)

à trwałość i stabilność życia rodzinnego (zbyt częste zmienianie pozycji społ. i miejsca zamieszkania utrudnia funkcję kulturotwórczą)

à umiejętność twórczego wykorzystywania czasu wolnego i świętowania

à proporcjonalny udział pokoleń w życiu rodzinnym sprzyja umiejętności przekazywania kultury

à jeżeli rodzina jest mocno osadzona w sieci pokrewieństw i przyjaciół to w bogatszy sposób przekazuje kulturę

à otwartość na wartości duchowe i nadprzyrodzone (poszerza i pogłębia zainteresowania)

CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE

Społeczeństwo informacji/komunikacji: 

- charakteryzuje je ogromny pluralizm                 - ludzie muszą być połączeni pewną więzią

- szybki rozwój technologii i jej absorpcja do wszystkich dziedzin życia (wiele nowych zawodów, obywatel musi wszystko rozumieć, aby dokonywać słusznych wyborów, klasa twórcza [nowa kategoria ludzi]: naukowcy, inżynierowie, pisarze, artyści, ludzie biznesu itd. – ok. 13%,  cechy: jest aktywna, przeciwieństwo konsumpcjonizmu, jest zróżnicowane, nie goni za wygodą i pieniądzem.

Dwie kategorie:

1.Inteligencja techniczno-ekonomiczno-menagerską – symbol: komputer (społeczeństwo zwrócone jest na świat zewnętrzny, wiedza jest praktyczna, ma tworzyć wygody, pomaga osiągać wytyczone cele. Człowiek nieco zapomina o sobie. Społ., nie chcąc tracić dynamiki rozwoju, preferuje jednostki, które są świetne w technologii i zarządzaniu i świetnie zarabiają. Duże pieniądze są przeznaczane na  rozwój nowych technologii. Efekt jest bardzo dobry; dzięki tej inteligencji jakość życia w świecie zewnętrznym polepsza się).

Mimo osiągnięć pojawiają się zjawiska kryzysowe. Wynika to z tego, że ukształtowała się mentalność instrumentalna (chodzi tylko o to, jak upiększyć świat zewnętrzny). Nie wiemy jednak jak mamy te instrumenty używać: odp. dają ci, którzy mają głębszą więź z innymi ludźmi. Wzrasta ilość tego typu ludzi: milcząca rewolucja (człowiek potrzebuje wartości duchowych). Pojawiają się hasła umiarkowania, ograniczenia (konsumpcji, jazdy samochodem itp.):

2.Inteligencja życia – symbol: Ewangelia(ujmują człowieka całościowo, dostrzegają różne jego potrzeby i potrafią pomóc [potrzebę sensu życia, duchowego, transcendentalnego]; swoje życie osobiste łączą z życiem narodowym i państwowym, społecznym [odpowiedzialność społeczna]; nie biorą bezpośrednio udziału w procesach technicznej modernizacji i polepszania poziomu życia: mają komfort oceny z dystansu, obserwują; są bardzo zaangażowani lokalnie, znają środowisko, myślą globalnie a działają lokalnie; upominają się o principia etyczne [zasady etyczne są coraz ważniejsze]; duża część: wrażliwi na wartości religijne; bronią życia, umacniają je w różnych formach)

Tych klas nie możemy sobie przeciwstawiać – one się wzajemnie uzupełniają i obie są potrzebne.