Historia kultury intelektualnej

I. Antropologia

"Poznaj samego siebie" (Scire te ipsum)

Trzy wielkie teorie czlowieka:

-Materialistyczna Demokryta: Byt jest  w ciągłym ruchu. Jest to wielość drobnych niepodzielnych cząsteczek zwanych atomami. Mają one różny kształt i wirują w pustej przestrzeni. Z ich połączeń i różnych kombinacji powstają poszczególne ciała i światy, których istnieje nieskończenie wiele. O połączeniu się pewnych atomów w jedną całość decyduje ich podobieństwo. Najdelikatniejsze, najgładsze atomy tworzą duszę, która wskutek tego może przenikać całe ciało, niemniej jednak jest materialna i podlega rozkładowi. Atomy duszy rozsiane są w powietrzu i człowiek wciąga je wraz z oddechem. Człowiek rozwija się w istotę kulturalną stopniowo ze stanu zwierzęcego.

Dualistyczna Platona: Człowiek jest przede wszystkim duszą, powstałą przed połączeniem się z ciałem; istnieje wędrówka dusz. Dusza łączy się z ciałem, kiedy odwraca się od idei. Życie jest drogą do uwolnienia się duszy od ciała.

Hylemorficzna Arystotelesa: Człowiek składa się z substancji stałej (np. tożsamość) i przypadłości zmiennej (np. włosy, wiedza). Ponadto człowiek składa się z duszy i ciała, lecz najważniejsza część intelektu nie jest związana z ciałem. Idzie w kierunku dobra. Dusza ludzka (rozum, nous) stała się najdoskonalszą z form; jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest też najbliższa połączenia się z Bogiem. Dusza jest jednak tylko formą materii, nierozerwalnie z nią związaną. Dusza i materia wchodząca w skład ciała człowieka tworzą swoistą całość (cielesnego człowieka), a nie dwa oddzielne byty.

Arystoteles wyróżniał trzy części duszy, odpowiadające różnym poziomom organizacji życia:

dusza wegetatywna wiąże się z odżywianiem, wzrostem i rozmnażaniem; stanowi formę wszystkich istot żyjących: roślin, zwierząt i ludzi;

dusza zmysłowa czyni zdolnym do postrzegania zmysłowego i poruszania się; stanowi formę u zwierząt i ludzi;

dusza rozumna (rozum) występuje wyłącznie u ludzi i umożliwia im myślenie;

Osoba (πρόσωπον /prosopon/, łac. persona) - pierwotnie, zarówno po grecku, jak i po łacinie słowo to oznaczało "maskę", którą zakładali aktorzy w teatrze starożytnym. Następnie zaczęto go używać w odniesieniu do roli, jaką jednostka odgrywa w dramacie życia. Podmiot o rozumnej naturze. Może nim być człowiek, a także Bóg, rozumiany jako byt wyróżniający się najdoskonalszą formą istnienia. We współczesnej filozofii pojęcie kluczowe dla chrześcijańskiego i niechrześcijańskiego personalizmu, mającego źródła w chrześcijańskim (zwłaszczatomistycznym) rozumieniu człowieka jako bytu odrębnego od świata rzeczy, przyrody, w tym także zwierząt.

Godność człowieka – wyraża się w pragnieniu posiadania szacunku społeczności z uwagi na swoje walory duchowe, moralne czy też zasługi społeczne. Ma ona dwoisty charakter i odnosi się do godności osobowej i osobowościowej.

Według Arystotelesa godność to cnota ujmowana jako złoty środek między wadami zarozumialstwa i służalczości. Zgodnie z filozofią chrześcijańską godność człowieka wynika z tego, że jest on stworzony "na obraz i podobieństwo Boga". W świetle humanizmu chrześcijańskiego godność jest własnością powszechną, nieredukowalną, niezbywalną i nadprzyrodzoną. Każdy człowiek jakoimago Dei uczestniczy w absolutnym Dobru, jest rozumny i wolny, powołany do stałego doskonalenia się. Według św. Tomasza z Akwinu doskonałość człowieka wynikająca z jego godności określa jego sposób istnienia i sens rozwoju. Sposób istnienia osób jest "najgodniejszy" ze wszystkich bytów stworzonych, jako że osoba obdarzona jest wolnością wyboru. O tym, że o godności i wielkości człowieka świadczy jego wolność, mówił także humanizm renesansowy, zwłaszcza Pico della Mirandola.

II. Etyka

Ujęcie arystotelesowsko-tomistyczne: Arystoteles zdefiniował cnotę etyczną jako „(...) trwałą dyspozycję do pewnego rodzaju postanowień, polegającą na zachowaniu właściwej ze względu na nas średniej miary, którą określa rozum, i to w sposób, w jaki by ją określił człowiek rozsądny”

Podział cnót:

- Cnoty intelektualne: mądrość (sapientia), zrozumienie (intelligentia), wiedza (scientia), roztropność (prudentia).

- Cnoty moralne to sprawności woli. Przy ich pomocy wola kieruje naszymi odruchami uczuciowymi i namiętnościami.

 Arystoteles odróżnił sprawiedliwość wyrównawczą (komutatywną) i rozdzielczą (dystrybutywną). Sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, by zakup towaru był za cenę nie niższą niż koszty wytworzenia tego produktu, zaś sprawiedliwość rozdzielcza zakłada, że każdy, kto uczestniczył w produkcji tego towaru, musi dostać jakąś część zysku, która jest proporcjonalna do jego wkładu pracy.

Teoria wolności

Wyróżnia się 4 formy wolności:

wyboru (autodeterminacja) – jest to sens ontologiczny: Myśliciele chrześcijańscy używają terminu „wolność woli” (łac. liberum arbitrium). W aspekcie negatywnym oznacza brak zewnętrznego czy wewnętrznego przymusu (tu np. narkomania, choroba psychiczna). Z kolei fakt wielorakich wpływów nie oznacza braku wolności. W aspekcie pozytywnym wolność woli to możność wyboru spośród wielu alternatyw.

Ontologicznie i personalnie głębszym fenomenem od samej wolności jest zdolność decyzji (i wyboru), której naturalnym zapleczem jest życie umysłowe człowieka – jego władze: rozum i wola. Wybór dotyczy nie tylko różnych wartości ale także siebie, czyli określonego modelu życia i postępowania. Innymi słowy mówimy tu o autodeterminacji, samodecydowaniu i samokierowaniu. Doświadczenie wewnętrzne, samoświadomość podejmowania decyzji i wyborów – to mówi nam, że jesteśmy przyczyną naszych działań. Tomasz z Akwinu podkreśla, że wolność jest logicznym i nieodzownym następstwem rozumności człowieka (u zwierząt jest to instynkt). Trzeba podkreślić, że wolność człowieka jest wolnością względną a nie absolutną. Człowiek bowiem jest włączony w funkcjonowanie kosmosu, podlega procesom fizycznym, biologicznym, psychologicznym, ekonomiczno-społecznym.

jako autonomia czyli samodoskonalenie – sens psychologiczno-moralny: Rozumiana jest w sensie samodoskonalenia. Podczas gdy wolność wyboru jest wolnością daną, wolność jako autodeterminacja (autonomia) jest zadana. Autodeterminacja realizuje się wówczas, gdy człowiek poprzez moralny wysiłek uzyskuje wewnętrzną autonomię (niezależność). Jest to idea wolności wewnętrznej, oznacza ona uniezależnienie się od zła moralnego.

jako samorealizacja (aktywność) – sens egzystencjalno-pragmatyczny: Wolność jest tu rozumiana jako aktywność człowieka – osoby. Decyzja i wybór są przywilejem aktywnego sprawcy, a nie efektem postawy pasywnej (biernej). Czyn wewnętrzny jest niejednokrotnie bardziej trudny od aktywności zewnętrznej – tak manualnej jak i umysłowej

jako prawo człowieka, czyli samoodpowiedzialność – sens społeczny: Naturalna właściwość człowieka winna znaleść odzwierciedlenie w życiu społecznym.

Są różne koncepcje życia społecznego. Zwykle wyróżnia się trzy podstawowe koncepcje wolności społecznej:

liberalno-indywidualistyczna, maksymalistycznie ujmuje prawo do wolności w życiu społecznym.

kolektywistyczno-marksistowska, uznaje potrzebę instytucjonalnego ograniczenia wolności (dyktatuta proletariatu)

personalno-chrześcijańska, prawo do wolności wiąże z powinnościami życia społecznego.

Współcześnie rozpowszechnione jest specyficzne pojmowanie wolności. Odsuwa ono uwagę człowieka od odpowiedzialności etycznej. Uwaga skoncentrowana jest na samej wolności. Twierdzi się: ważne jest, ażeby być wolnym i wykorzystywać tę wolność w sposób niczym nie skrępowany, wyłacznie według własnych osądów, które w rzeczywistości są tylko zachciankami. Jest to forma liberalizmu prymitywnego; jego wpływ jest niszczący.

Tolerancja (łac. znoszenie, wytrzymywanie) – postawa wyrażająca się w przyznawaniu innym prawa do wypowiadania własnych poglądów i do zgodnych z nimi zachowań, chociaż są odmienne od tego, co samemu uważa się za prawdziwe i słuszne.

Postulat tolerancji ukształtował się w okresie reformacji jako przeciwstawienie fanatyzmu i prześladowania innowierców. Z czasem pojęcie tolerancji nabrało znaczenia wykraczającego poza stosunek do odmiennych poglądów, obyczajowości, stylu życia, zainteresowań, smaku estetycznego, itd.

Nadużycie pojęcia tolerancji ma miejsce wtedy, gdy ktoś w jej imię domaga się wyrozumiałości i pobłażliwości dla własnej oceny wykroczeń moralnych.

II. Kultura narodowa

Kultura narodowa – określa całość społecznego dorobku, czyli kultury narodu, stanowiący jeden z elementów świadomości narodowej. Kultura narodowa dysponuje zespołem dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość uważa się za obowiązującą członków danej zbiorowości narodowej. Całość tego kanonu wpajana jest najmłodszym członkom społeczności w procesie akulturacji przez rodzinę, instytucje oświatowe i inne.

Ojczyzna Wyraz „ojczyzna” łączy się z pojęciem i rzeczywistością ojca. Ojczyzna to jest poniekąd to samo co ojcowizna, czyli zasób dóbr, które otrzymaliśmy w dziedzictwie po ojcach. Mówi się też: "ojczyzna -matka".Ojczyzna jest to dziedzictwo, a równocześnie jest to wynikający z tego dziedzictwa stan posiadania - w tym również ziemi, terytorium, ale jeszcze bardziej wartości i treści duchowych, jakie składają sie na kulturę danego narodu

Naród jest to naturalny społeczny związek ludzi żyjących przez pokolenia we wspólnej kulturze, z którą się utożsamiają (M.Krąpiec, PEF).Istnieje ścisła zależność znaczeniowa pomiędzy ojczyzną a narodem. W języku polskim termin "naród" pochodzi od "ród", ojczyzna natomiast ma swe korzenie w słowie "ojciec". Ojciec wraz z matką daje życie nowej istocie. Ze zrodzeniem wiąże się pojęcie ojcowizny, które stanowi tło dla terminu "ojczyzna". Ojczyzna i "ojcowizna" są związane treścowo z rodzeniem. Równiez słowo naród z punktu widzenia etymologii jest zwiazane z rodzeniem.Termin "naród" oznacza te społeczność, która znajduje swoją ojczyznę w określonym miejscu świata i która wyróżnia się wśród innych własną kulturą.

Patriotyzm oznacza umiłowanie tego, co ojczyste: umiłowanie historii, tradycji, języka czy samego krajobrazu ojczystego. Jest to miłość, która obejmuje również dzieła rodaków i owoce ich geniuszu. Ojczyzna jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i jako taka, jest też wielkim obowiązkiem. Analiza dziejów dawniejszych i wspólczesnych dowodzi, ze Polacy mieli odwagę, nawet w stopniu heroicznym, dzięki której potrafili wywiązywac sie z tego obowiazku, obrony ojczyzny.

Tożsamość kulturalna i kistoryczna społeczeńst jest zabezpieczana i ożywiana przez to, co mieści się w pojeciu narodu. Trzeba unikać ryzyka tego, żeby ta niezbywalna funkcja narodu nie wyrodziła się w nacjonalizm.Patriotyzm, jako miłość ojczyzny, przyznaje wszystkim innym narodom takie samo prawo jak własnemu, a zatem jest drogą do uporządkowanej miłości społecznej.

Nacjonalizm (z łacińskiego natio – naród), ideologia i ruch polityczny, a także postawa społeczno-polityczna podporządkowująca interesy innych narodów celom własnego. Według tej ideologii wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.

Dążenie do rozwoju kosztem innych narodów prowadzi do ksenofobii (uprzedzenia narodowe), wrogości i nietolerancji, tzw. etnocentryzmu. Często nieodłącznym składnikiem nacjonalizmu jest elitaryzm kreujący na przywódców bardziej świadomą narodowo elitę. Skrajną postacią nacjonalizmu jest szowinizm, który uznaje prawo własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi narodami. Tak rozumiany, stał się składnikiem nazizmu i faszyzmu.

Kosmopolityzm − pogląd negujący wszelkie podziały kulturowo-polityczne i terytorialne. Zwolennicy kosmopolityzmu uważają za swoją ojczyznę nie jakiś kraj czy inny obszar, ale cały świat. Dążą oni do politycznej i społecznej jedności świata, wolnego od podziałów i konfliktów, stopionego w jedną masę ludzką. Tak sformułowana doktryna jest przeciwieństwem patriotyzmu, jak i nacjonalizmu.

Historia O żadnej z istot nie możemy powiedzieć, że jest historyczna. w takim znaczeniu jak człowiek. Historyczność człowieka wyraża się we właściwej mu zdolności obiektywizacji dziejów. Do refleksji nad własna historią, jej obiektywizacji i opisywaniu. W szczególności te zdolność posiadaja narody. Utrwalenie historii na piśmie jest historiografią. Zobiektywizowane i utrwalone na piśmie dzieje narodów sa jednym z istotnych elementów kultury. Elementem, który stanowi o tożsamości narodu w wymiarach czasowych.

Polityka ogół działań związanych z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państwowej lub lokalnej. Metody organizowania sięspołeczeństwa dla realizacji celów uznawanych za wspólne, a także sposób przewodzenia we wspólnych działaniach.

III. Teoria prawa

Prawo naturalne i prawo stanowione.

(natura - podstawa stałego zdeterminowanego działania)

Prawo (gr. nomos, arche, łac. lex). Prawo to rozumne ustalenie obowiązującego porządku.

W zależności od tego, kto go ustala, dla kogo i w jakim zakresie, czy i jak jest formułowany, itp. rozróżnia się:

a) Odwieczne prawo Boże (lex divina) (sens metafizyczno-teologiczny): to istniejący w bogu odwieczny plan (lex aeterna) rządzenia wszystkim, realizowany Jego wolą.

b) Prawo naturalne lub prawo przyrodzone (sens metafizyczny i etyczny): (lex naturalis, ius naturale - to ogół norm obiektywnych i niezmiennych, które wynikają z natury człowieka, poznawanych przez niego dzięki światłu rozumu. Prawo naturalne jest odzwierciedleniem w umyśle ludzkim prawa odwiecznego. Naczelna teza prawa naturalnego: Czynić to, co dobre, unikać tego, co złe. Prawo ludzkie tylko wtedy obowiązują, gdy sa sprawiedliwe, czyli gdy sa w zupełnej harmonii z prawami natury. Nie wolno słuchać przepisów niesprawiedliwych i niezgodnych z zasadami prawa natury. Istotnym elementem prawa jest sankcja - czyli nagroda lub kara.

c) Prawo pozytywne (stanowione) (sens etyczny i teologiczny): : 1. prawo Boskie (ius divinum) nakaz Boży uzupełniający prawo naturalne, przekazany ludziom poprzez Objawienie. 2. prawo ludzkie (lex humana) nakaz rozumu wypływający z wolnej woli człowieka, będący konsekwencją prawa naturalnego.

Ideologie zła Ideologie pooświeceniowe. Jaki jest ich korzeń? Odpowiedź jest jednoznaczna i oczywista: dzieje sie tak po prostu dlatego, ze odrzucono Boga jako Stwórcę, a przez to jako źródło stanowienia o tym, co dobre, a co złe. Odrzucono to, co najgłebiej stanowi o człowieczeństwie, czyli pojęcie natury ludzkiej jako rzeczywistości, zastępując ją wytworem myślenia dowolnie kształtowanym i dowolnie zmienianym według okoliczności.